گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن (ازبکچه املا کتابی)
آگاهلنتیریش!
گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن، افغانستان ازبکلری نینگ تاریخیده، ایلک اثر دیر، ازبکچه نینگ املا قاعده لری نی، باشدن اداغگچه قلمگه آلگن.
بو اثر، املا قاعده لری نینگ یانیده، عروض علمی اوچون ـ ده، بېلگی بېرگن.
بو اثر یوز آلتمیش یېتّی شعر بیلن تاجلنگن. برچه شعرلر جانگه یقین بۉلیب، فانتزی و تخیل باقیمدن بای بۉلیب و مېنگه خاص اسلوب بیلن یازیلگن؛
ادعالی لر دیر بو شعرلر ازبک ادبیاتیده.
بو کتاب و یوز گللی بیر گلستان و یوز چیچیکدن دامله گن بال ازبکچه شعر کتابلریم و مخمّس شعرلر بیلن یازیلگن مریم کتابیم و سلام سېنگه مصطفا کتابیم، مېنیم ادعام نی، ازبکچه تیل و ادبیاتیدن یانسیته دی.
اثرلر اۉرته ده.
اوکتای اسلان راه سوم نینگ قلمیدن
1 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
تیل بېلگی سی!
گرامر نیمه دیر؟
جانلیلر بیرـ بیریلری بیلن، اېلتیشیم قورماق اوچون، بیلّی بۉلگن سېسلرگه احتیاج تاپکن. بو سېسلر هر جانلی اوچون ـ او جانلی نینگ اۉز تۉپلمی اوچون، معنالر اِفاده قیلگن.
انسان جانلیلرنینگ اُوست ذکالیگینی شکل بېرگن، او ذکا بیلن اېلتشیم قورگن، او اېلتشیم، سېس چیقرماق بیلن قوریلگن؛ او سېسلر زمان ایچیده معنا تاپگن.
چونکه هر بیر سېس بیر مقصد اوچون قۉللنیلگن و او قۉللنیشدن بوکونگی تیل یره تیلگن.
دوامی شعردن سۉنگره.
(بیر مدنیت نینگ کلتوری اگر خلق ذهنیگه یېرلشکن بۉلمسه، او مدنیت او خلققه کېلمه یدی!)
کیم اېدینگ اېسکی زمانده کیم بۉلدینگ خلقیم توشون
اویقیدن باش نی کۉتریب آنگ بیلن عقل گه قۉن
غفلتینگ آلدی مصیبت بو قدر اِېتمس می دور؟
آته لرینگدېک الپ بۉل دنیا کۉرسین بیر قشون
بیر بۉلیب بیر سېسگه یوریب یوروسه ی همت بیلن
دنیا عالم نی تیتره تیب تیموربابا دېک بوکون
بیزگه کوچلی همت بیلن شانلّی شوکت بار عزیز
هیبتلی عدل یوره گلی بیرله شی لی بیر ستون
قیسقه گپیم اِې عزیزلر بیرلشینگلر بیر بۉلیب
کېله جگنی یره تینگ علم بیلن بیر بوتون
آگاهلنتیریش!
1. اېلتیشیم؛ خبرلشماق، آلیببارماق.
2. افاده؛ مفهوم.
3. قۉللنماق؛ ایش آلماق؛ یاردم بېرماق.
4. توشونماق؛ فکر قیلیش.
5. اَلپ؛ پهلوان.
6. دېک؛ اۉخشگن (مانند).
7. شانلی؛ افتخار.
8. ده ی؛ اۉخشگن (مانند).
9.دۉنماق؛ ایلنتیرماق (دورخوردن).
10. قیسقه؛ کوتاه.
11. سورکه لب (صیقل بۉلیب).
12. تېوره ک؛ اطراف.
13. سۉره ش؛ سوال.
14. اینجه؛ نازیک (ظریف).
15. یره تیچی؛ یره تگن کیشی.
16. پیت؛ زمان.
17. اېلتماق؛ آلیب بارماق.
تیل بېلگی سی دوامی:
اگر تیل نینگ تاپلیش فلسفه سی نی اۉقیسه ی، انسان کمالگه یقینلشگنده، زمان ایچیده انسان آغزیدن چیققن «سېسلر» معنا تاپکن و تیل اۉز حریتی بیلن تاریخی نی یره تگن و تاووشلر نی سورکه لب (صیقل قیلیب) تاوشلرنی ـ تاوشلرنینگ قالیبیگه بېرگن.
تیل دېگن مساله نی شاه جهان نینگ محتشم «تاج محلی» دېک کۉرماغیمیز کېره ک.
اگر او محتشم اثرگه دقت قیلسه ی ـ هر بیر تاشی نینگ خوشرویلیگی، استادی نینگ عالی ذکاوتی بیلن یره تیلگن. چونکه هر بیر تاشی اۉز مکانیگه یېرلشماق اوچون اۉز روحي نی او مکانگه مناسب قیلگن. بو باقیمدن بو اثر عیب سیز بۉلیب، دنیاچه شهرت تاپکن.
زیرا، بو اثرنینگ هر بیر عضوي بوتونی نینگ روحيگه مناسب یره تیلگن و بو ظریف یره تیلیش، سبب دیر که اگر تاج محل نینگ بیر تاشی نی تاج محلدن چیقرسه لر، او محتشم اثرنینگ زیبالی روحي بوزیله دی. یا اگر تاج محل نینگ تېوره گیگه تازه بیر معمارلی قیلسه لر، چاره سیز تاج محل نینگ قاعده لریگه مناسب و روحيگه مناسب حرکت قیله دیلر. چونکه او شاه اثرنینگ، اۉزیگه خاص بیر هواسی بار.
تیل دېگن حقیقت خودّی شوندېک بیر گرچک.
تیل، زمان ایچیده تاووشلری نی، اۉزی یره تکن؛ زیرا، کمچیلکلری نی اۉزی کۉریب، او فرصت نی مهیا قیلگن، تا تازه تاووشلر یېرلشسه!
«بو بیر تاریخي دوره.»
انسان هر دوره ده، اۉز رلینی اۉینه گن بۉلیب، تیل نینگ قاعده لریگه باغلی بۉلگن. بونینگ اوچون هر تیل نینگ اۉزیگه خاص روحي بار و اۉزیگه خاص قاعده لری بار و اۉزیگه خاص اسلوب گپیریشی بار.
تیل شناسلر بو ظریف یۉلنی بیلماق اوچون غیرت اِېته دیلر تا او یۉلنی تۉغری شکلده انسانلرگه بېره بېرسنلر. تیل شناسلرگه تیل نینگ حریتلی قاعده لری، اسلوب گپیریشی و تاریخي دوره سی مقدس دیر. یعنی هیچ قچان بۉلرنی بوزماق اوچون حرکت قیلمه یدیلر. چونکه اولر یره تیچی اِېمسلر؛ یره تیچی تیل نینگ اۉز دنیاسی دیر، او دنیا زمان ایچیده لازم بۉلگن پیتده، ینگی تاووشلرنی یره تیشی اوچون، انسان نی اۉرته مگه سوره دی. زیرا، انسان تیل نینگ حُکمیگه باغلی دیر؛ چونکه تیل بیر انسان یا نیچه انسانگه عاید بیر مال اېمس، او انسانلرگه مربوط بیر دېیر/ ارزش دیر!
«بو باقیمدن اونینگ اۉزیگه خاص دنیاسی بار.»
اگر قۉنوشمه اسلوبی زمان ایچیده اۉزگرسه ـ ده، تیل طبیعت یره تکن شرط لرگه اویملیلیک کۉرستیب، اۉز دنیاسیگه اۉز رلی نی اۉینه یدی؛ زیرا، تیل نینگ اوسلوب گپیریشی زمانلرگه بیر تورلی بۉلیب قالمه یدی.
دوامی شعردن سۉنگره.
2 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(قېیینچیلیکنینگ قرشیسیده مظفرلیک، نفس نینگ اِیستگیده، حاکم بۉلماغدن اۉته دی!)
ینه یامغیرسیز هۉل بۉلدیم
سن سیز توکیلگن توده کول بۉلدیم
مجنون مثالی هوشسیز
چاره سیز قوروق چۉل بۉلدیم
اېشیت فریادیم نی بیر اۉیله گین
یالغیز بو دنیاده بیردانه دۉل بۉلدیم
اوزاغلر ده سن غربت اوستیمده
سا سۉل کۉرمه ی سۉل بۉلدیم
حسرتسیز زمان حکم سوره ر می؟
بۉلمگنینگده غملرگه قوُل بۉلدیم
یاغسین یامغیر هواده هۉل بۉله ی
چاره سیز دردلر اوچون یۉل بۉلدیم
آگاهلنتیریش!
1. سنسیز؛ سۉز بیلن سیز تاووشی کېلگنده، سیز تاووشی «بۉلمگن» نی کۉرسته دی. (سنسیز؛ بې سن)
2. کۉستریچی؛ کۉرستّیدیگن.
3. قوپارماق؛ زور بیلن آلماق.
4. بویوک؛ کتّه.
5. اۉزگریش؛ باشقچه بۉلماق (دیگرگون)
6. بیریکش؛ اره لش بۉلماق (آمیختن)
7. قۉللنیش؛ یاردم بېرماق؛ استفاده قیلماق.
8. بیله؛ بیلن (با؛ همراه).
9. قۉنوشماق؛ گپیرماق.
تیل بېلگی سی دوامی:
تیل شناسلرنینگ علمي فعالیتلری نینگ نتیجه سی، «گرامر» دېگن حقیقت نی خلققه تقدیم اِېتکن. بو خدمت، خلق نینگ ذهنیگه، تۉغری اۉقیماق اوچون و تۉغری یازماق اوچون و تۉغری گپیرماق اوچون، یۉل کۉستریچی بۉلگن.
گرامرنینگ قاعده لرینی بیلمگن بیر کیشی، آنه تیلی نی تۉغری بیچیمده/ شکلده گپیریب، یازیب ـ اۉقیآلمه یدی؛ بونینگ اوچون گرامرنی بیلماق، بۉلمسه ـ بۉلمسلردن بیر حقیقت دیر.
اگر بیر کیشی تیل نینگ بیر عضوي نی تۉغری بیچیمده/ شکلده بیلمسه، و او بیلمسلیگی بیلن حرکت قیلسه، او حرکت نینگ منطقي «تاج محل نینگ بیر تاشی نی قۉپاریب، باشقه بیر تاشنی قۉپارگن یېریده، قۉیماق دېک بیر منطق سیزلیک بۉله دی» او پیتده، تیل اۉز گۉزلیّ نی قۉلدن بېره دی. زیرا، او شونده ی بیر حقیقت که، او (تاج محل) اۉز حقیقي بدنی بیلن تاریخي اثر! «اگر بیر تاشی نینگ عوضیده، باشقه تاش قۉیسه لر، اونینگ روحيگه قرشی بیر عمل بۉله دی.»
تیل اوشنگه اۉخشش، اۉز قاعده لری بیلن بویوک اثر. اونینگ اوچون کیمسه نینگ حقی یۉق «او قاعده لرنی نظر گه آلمه ی، خودّه ناملی قیلیب، حرکت قیلسه!»
گرامر دېگن حقیقت (تیل بېلگی سی) گپ نینگ قوریلیشی اوچون، گپگه، سۉزلرنینگ اۉزگریشی و بیریکشی سی اوچون، یره تیلگن بیر علم دیر. گرامر اصطلاح سی ایکّی معنا ده قۉللنیله دی:
1 ـ گرامرنینگ قۉللنیشی، تیل سیستمی نینگ، ترکیبی قسمی نی کۉرسته دی.
2 ـ خاص قانونلرنی، علمی اساسده، گرامرنینگ قۉللنیشی اوچون، اۉرگتدیدیگن فن نی بیلدیره دی.
دوامی شعردن سۉنگره.
3 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(یشم پیتده خلق او زمان نینگ روحيگه اویگون، اقتصادلی علمدن خبرسیز قالسه، قوُل لیککه محکوم بۉله دی!)
باش قۉیدیم عشق یۉلینگگه،جسم زاردن می دې یی؟
عشقینگگه هوش سیز بۉلدیم،انتظاردن مـی دې یی؟
کوندوزیم کېچه بۉلگن، کېچه لر سحر بۉلمه ی
هجر آتشگه توشکن، ظلم یاردن می دې یی؟
ایلیلدی کۉنگلیمگه، قارارتیریلگن بخت
زندانگه توشدی جانیم، جان نثار دن می دې یی؟
تېلبه لهب بې خود لیگنی دېمه کیم قیلدی سېنی
بیلمسنگ سېن اۉزینگدن، بوروزگاردن می دې یی؟
قویاشیم سۉلدی مېنگه، سنسیز یاقتی لیک کېلمه ی
بو نور آچگن یوزینگدن، بو بهاردن می دې یی؟
آگاهلنتیریش!
1. بوکیک؛ خم بۉلگن.
2. تاووش؛ حرف، کلمه، سۉز، گپیریش، کولیش، ییغله ش، شونی کبی چیققن سېس لرنی اۉزبېکچه ده تاووش دېیدیلر.
3. اۉرنک؛ نمونه، مثال.
4. نېگیز؛ ریشه؛ منبع.
5. کېله جگ؛ آینده.
6. اینجه له ی میز؛ تحقیق قیله میز.
7. اَنیق؛ ثابت؛ دقیق.
8. گرچک؛ حقیقت.
9. اویم؛ مناسب.
تیل بېلگی سی دوامی:
تیل نینگ باشلنغیچیده، تاووش نینگ سېسی معنا تاپیب، قیسقه گپلر بیلن باشلب، بوکونگی محتشم تیلگه اېریشگن دیر انسان!
حال شو تیل دېگن نینگ منطقي نی اینجه له یمیز؛ تیل نیمه دیر؟
تیل نیمه دیر؟
تیل انسانلر آره سی آلیش بېریش فکر نی توزه تّیدیکن و اېلتیشیم قاعده لری نی قوره تدیکن بیر سیستم.
انسان جانلیلر آره سی اوستون بېلگی لی یالغیز بیر جانلی دیر که، تیلدن اوستون عقلی بیچیمده ایش آله دی.
اگر اوزاق ـ یقینگه کۉز کیزدیرسک، تورلی نرسه نی کۉره میز و اولرنی بیلماق اوچون هر بیرسیگه بیر آت نی قۉللنه میز. هر آت نی که قۉللنه میز، خلق آره سی تانیلگن بۉلیب، بیر تیلگه قۉنوشّیتدیکن/گپیریتدیکن کیشلر آره سی قبول بۉلگن بۉله دی. او پیت که بیر نرسه نی تنیماق اوچون بیر آت نی ایشگه آله میز، اوشه سېس که او نرسه اوچون آغزیمیزدن چیقه دی، تیل اۉز ایستک و بجروسی و حریتی بیلن یره تکن بۉله دی.
اگر انسان ینگی آت نی ـ ده قۉللنماققه باشلسه، ینه ـ ده او آت نینگ قیناغیدن/ تاپیلگن یېریدن تاپیب، یره تیشی کېر ه ک.
چونکه قیناققه او آت نینگ اۉز یوزی بۉلگن بۉله دی. گاه پیت ایکّی آتدن بیر ینگی آت قورشه له دی. گاه پیت بیر آت بیلن بیر سۉز بیر بۉلیب یره تیله دی.
اۉرنک بېرسم «اوچاق»
بو آت بو یوز ییلده که تکنولوژی ینگی نرسه لر نی یره تی، قۉللنماققه باشلندی. اېندی بو آت نی «بولیم/هجا» لشتیریب کۉره میز. تورک تیل نینگ قیناغیدن می آلیلگن، یۉقسه یبان یېردن می کېلگن؟
تورک تیلی دېگنم ازبکچه دن باشلب، برچه تورک تیلیده قۉنوشیتدیکن خلقلرنینگ تیلی.
بو آت نی بۉلیم لشتریب کۉرسک «اوچ» و «آق» سۉزلردن یسه لگن. بو آت نینگ قیناغی اېسکی سۉزلریمیزدن بۉلیب « سۉز یسه وچی قۉشیمچه لر بیلن یسه لگن.»
هر سېس نی که آغزیمیزدن چیقره میز، اۉرنک: «اوچ» بو سېس مینگلر یوزمینگلر میلیونلر آغیزنینگ بجروسی بیلن پیشیب بو کونگی سېسگه اېریشگن.
بو یۉلچیلیککه سېکین سېکین ساده لشیب تاتلی بۉلیب پیشیب کېلگن؛ چونکه اوزون بیر سوره/ زمان ایچینده اوزون تاریخده یره تیلگن.
بونینگ اوچون کیمسه بو سېس نی بوزیب ایسته گی دېک قۉللنالمه یدی.
اۉرنک بېرسم «قویاش» قویاش دېگنیمیز پیتده ازبکچه (اۉزبکچه) تیلده اېگه من بۉلگن هر کیشی نینگ عقیلگه کائنات نینگ قویاشی نینگ کۉرینیشی کېله دی. زیرا، بو اسلوب انسانینگ ایچده تېنگریدن بیر یره تیلیش دیر. اگر هر بیر ازبک قویاش دېگن سېسگه کائنات نینگ قویاشی نینگ تصویری نی عقلیگه کېلتیرسه، ایکّی قاعده دن اییری اېمس:
1 ـ هر بیر ازبک (اۉزبک؛ نوایی تیلده) قویاش دېگن سېس نی آغزیدن که چیقره دی، او سېس باشقه لرنینگ چیقرگن سېس بیلن، بیرمه بیر بۉلیش کېره ک و او سېس نی یازوده ـ ده بیر تورلی یازو بیلن یانسیتماق کېره ک.
2 ـ تاریخ بۉییچه قویاش دېگن سېس سورکه لب کېلیب، ایخچم لیککه اۉتیب و تاتلی بۉلیب خلق آره سی تیلگه یېرلشگن.
شو گرچک/ حقیقت نی بیلماغیمیز کېره ک «هر بیر تاووشنینگ سېسی نی» تیل بیلیمدان استادلریمیز بیر ملی مطابقت بیلن باید خلققه ایتسه لر. اېندی سوراو شو «تیل می یازوونیینگ خدمتیده یۉقسه یازوومی تیل نینگ خدمتیده؟
دوامی شعردن سۉنگره
4 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(هر کیشی اگر اۉز خطالری بیلن آرقه داش بۉلمه ی، درس چیقرالمسه، خطالرینینگ تگیگه ایزیله دی!)
گونش یۉزلینی کۉردیم، کۉرگن دېک بهاردېدیم
قاپقاره زلفلریگه، باغلندیم دیار دېدیم
قیشیم نی ایله نتیردی، گونشلی روزگاریگه
بهاردن نور نی ساچدی، عجیب بو گلزار دېدیم
زیبا بۉلگن بۉییگه، بیر نظر که تشله دیم
روحیم اوچتی بدندن، روحگه گهر دار دېدیم
بیلمسلیک نی بدندن، اوچیردی روحی بیلن
غفلت که اوچتی باشدن، عشققه بو خمار دېدیم
تیل بېلگی سی دوامی:
تیل یازونینگ خدمتیده می یۉقسه یازو تیل نینگ خدمتیده می؟
ادب بیلن عرض اِېتسم تیل بیرینچی درجه ده انسان اوچون کېره کلی بیر نرسه.
انسان، یشمنینگ ایلک زمانلریدن باشلب، تیلگه محتاج بۉلگن؛ چونکه اېلتیشیم اوچون تیل کېره کلی بۉلگن. انسان که کېلیشمه گه باشله گن، او کېلیشمه بیلن تیل اهمیت تاپیب، هر نرسه نینگ اوستیگه بیر سۉز یره تکن. او سۉز که بیر تۉپلیم نینگ ایچیده رواج لنگن، انسانلر او سۉز بیلن او نرسه نی بیر ـ بیریگه بیلدیریب اېلتشیم نی قورگن. بو اسلوب بو کونده و کېله جگده ـ ده اۉزه ل بیر اسلوب!
هر سۉز که انسان نینگ آغزیدن چیقدی، بعضی انسان تاتلی بیچیمده ایتماغنی باشله دی؛ نتیجه ده، شعر هم تیل بیلن یان ـ یانگه یوریب، کېلیشمگه باشله دی.
بو سوره/ زمان اوزون سوره بۉلیب، انسانینگ یشمیگه، کۉرینیش بېردی. انسان که کېلیشمه لر بیلن یوریدی، اوزاق یېرلردن اېلتیشیم قورماق اوچون، باشقه بیر کېلیشمه نی ایکسیک لیگنی کۉردی.
او ایکسیکلیگنی یازو دېگن کېلیشمه اۉرته دن کۉتردی؛ یعنی یازو/ خط، یره تیلدی.
یازو یره تیلیب تیل نینگ ایسته گیگه باغلی بۉلیب، اونینگ خدمتیگه کیردی.
تاریخي بېلگیلر کۉرسته دی: «تیل نینگ ساغ قالیشی اوچون، تۉغری یازو توری، بیر تیل اوچون کېره کلی دیر.
او یازو توری تاووشلرنینگ سېسی نی تیل نینگ ایسته گیگه باغلی بۉلگن لیگنی، باید که بیوروق بېرسه.»
اېندی که قۉنوشمه میز یازونینگ بیلیميگه بارگن، تیل، یازونینگ تۉغری بیچیمده یازیب اۉقیماغیمیز اوچون هر بیر «حرف» نینگ روحی نی بیلیب، طبیعتیگه اېریشمه میز نی شرط قۉشگن چونکه یازوده و عروض علمیده بیرینچی درجه ده اهمیتلی نرسه، بیر یازو توری نینگ حرف لرینی، تۉغری بیچیمده بیلماق دیر.
حرفلرنینگ مکتوبلی شکلی بار و بیر ـ ده تیلگه کېلتیریش شکلی بار. بو ایکّی شکلی نی بیلماق بیرینچی درجه ده کېره کلی. بونینگ اوچون هر بیر حرف نینگ ایچ دنیاسی نی بیلماق کېره ک.
نېگه بو بچیمده کېره کلی؟
1ـ سۉزلرنینگ سېسی نی تۉغری بیچیمده یازوگه تۉکماق اوچون و تۉغری بیچیمده یازودن اۉقیماق اوچون و تاتلی شیرین یازو نی ساده بیچیمده یازماق اوچون کېره کلی.
2 ـ عروض علمی نی تۉغری بیچیمده بیلیب، بو علم نینگ اینجه لیکلری نی بیلماق اوچون کېره کلی. یعنی هر تیلده اگر حرف سېسی و اونینگ ایچ دنیاسی تۉغری بیچیمده بیلیلمسه، یازه ر لیگدن ـ ده تۉغری یازو چیقمه یدی و شاعرلیگدن ـ ده تۉغری شعر چیقمه یدی. اگر بیز ازبکلر بو دیېرلی مسئله نی بیلیب یازونینگ اوستیگه یوروسک اېدیک، بوکون شرط بۉلمیدی بعضی استا بوزه ر استادلر و بعضی استا بوزه ر شاعرلر اوچون، مونچه سیقنتیگه توشسک اېدی چونکه ازبک جامعه میزده الفبا نینگ نیمه دېگنلیگی نی بیلمه ی استا و شاعر بۉلگنلر کۉپ دیر.
بو کتاب بیلن مېنیم ایستگیم، گینجگلریمیزگه/ جوانلریمیزگه تۉغری فکر نی یره تماق اوچون یاردمچی بۉلماق.
زیرا گینچلریمیز کېله جککه یۉل بیریچی دیېرلردیر. انشالله بولرنینگ بجروو ایشلری، بو استا بوزه ر استادلرگه و استا بوزه ر شاعر لرگه تۉغریلیگنی کۉرستیب، جامعه نی تۉغری یۉلگه سوققه دی.
ادامه سی شعردن سونگره.
5 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(زمانینگ روحي نی بیلمه ی یوروگنلر، اېزیلماققه محکوم دیر!)
ییغلسه دل هجردن یار اوچون نالان بۉلیب
آقه دی یاش کۉزلردن دامله دامله قان بۉلیب
غربت قسمتگه ایلسه توشسه تقدیری یۉلگه
یاش توکیلر کۉزلردن دامله سی جریان بۉلیب
قنچه کۉرسه جفانی یار اوچون عشق یۉلیدن
قینه مس ایتسه یامان یار اوچون بې جان بۉلیب
کېلسه دلدن قان توکیب عشق اوچون تاتلی هوس
عشق یۉلیده یوریدی عشق اوچون جولان بۉلیب
دلبردن دل دواسی کېلمسه او خسته گه
کیمسه دن کېلمس دوا خسته گه درمان بۉلیب
بېریلسه غم سفره گه آش بۉلیب قسمتیگه
بیر امید یاردن کېلسه غم کېتر ویران بۉلیب
آگاهلنتیریش!
کېتر شکلده یازیلسه می تۉغری؟ یا ـ ده کېته ر شکلده می یازیلسه تۉغری؟
ازبکچه یا ده پارسچه ده، حرفلرنینگ ایچ دنیاسی بیلیلمسه، یازو ناتۉغری لیککه کېته دی چونکه اونداش حرفلر یعنی سېسسیز حرفلر «سۉزنینگ گرچک یوزینی کۉرستالمه یدی.» بونینگ اوچون تشقریدن سېسلی آوازلر سېسلی حرفلر بۉلیب یعنی اونلی لر بۉلیب یاردمچی بۉله دی. «کېتر» سۉزگه «ت» حرف و «ر» حرف نینگ اۉرته سیده یومشاق «a» سېسی بار؛ لېکن بو سېس «ت» حرفنینگ ایچیده ذاتاً بار بۉلگن بیر نرسه، بونینگ اوچون «کېتر» شکلده بۉلماغی کېره ک.
یا بعضیلر که کېتار شکلده یازه دیلر؟ بولر الفبانینگ ایچ دنیاسیدن خبرسیز کیشیلر.
تیل بېلگی سی دوامی:
سوراو شو: قیسی میتود بیلن حرفلرنینگ ایچ دنیاسی نی بیلیب، حقیقي روحیگه اېریشه میز؟
بو سوراوگه شو جواب: حرفلر نی بیر دوزّن/ ترتیب کۉرینشگه کېلتیریب، تش/ بیرون کۉرینیشی نی کۉرینگ و اۉزینگیزدن سوال قیلینگ «تش کۉرینیش تیلگه کېلتیرگن سېس نی بېراله می؟ یۉقسه تشقریدن کېلگن باشقه بیر سېسگه می محتاج؟»
بو نقطه یازو اوچون جوده دېیرلی!
اۉرنک بېرسم: «ب»«ت»«ث»«م»«د» نی تیلگه کېلتیریب، هر سېس که آغیزدن چیقه دی دقت اِېتسک، کۉره میز هر بیر حرفگه تش دنیادن سېس قۉشیلیب سېس بېرگن.
اۉرنک «س» سېسی.
بو سېسگه «ی سېسی بیلن ن سېسی» قۉشیلگن. «ی» سېسی سېسلی حرفلردن بۉلیب «س» حرف کېلگن سۉزلرگه، اۉز اۉیین بجروسی نی اۉینه یدی.
اۉرنک بېرسم «بارسم» کلمه سی.
اگر بو کلمه نی بۉلیم لشتریب کۉرسک «بار» و «سم» سۉزلر دن یسلگن «بار» سۉزنینگ ایچیده الف دن چیققن یوکسک «a» سېس بار؛ چونکه «ا» حرفی سېسلی حرفلردن. لېکن «سم» سۉزگه تشقریدن اینجه «a» سېس یاردمچی بۉلگن. اېندی بیلماغیمیز کېره ک بو سېس قیسی حرفدن یره تیلدی «س» دن می؟ یۉقسه «م» دن می؟
بو سېس «س» دن یره تیلدی زیرا بۉلیم لشتیرگنده ایکّنچی حرف بیر بۉلیمگه، سېسلی حرف بۉله دی. بو اوچون «س» حرفی بیلن «م» حرف نینگ اۉرته سیده «س» حرفیدن کېلگن اینجه «a» سېس بار. بونینگ اوچون «بارسم» کلمه سیگه بیر «ه» حرفی کېره ک اېمس که یازیلسه.
یعنی اگر بارسم کلمه سی نی «بارسه م» شکلده یازسک، تۉغری سیز بۉله دی چونکه اینجه «ه» سېسی، «س» حرف سېسی نینگ ایچده ذاتاً بار. شوندېک هر بیر سۉزگه که «ه» حرف سېسی قۉشیلماققه کېلسه، «ه» حرفی نی یازمه دن اول حرفلرنینگ ایچ دنیاسیگه کېرماغیمیز کېره ک. اگر حرفلرنینگ ایچ دنیاسیگه بو سېسلر بۉلمسه اېدی «بارسم» نینگ عوضده «بارسه م» شکلی بۉلیدی. باشقه اۉرنک بېرسم «آتم، آنم، اوکم، اکم» بو کلمه لرنی بۉلیم لشتیریب کۉرسک؛ اۉرنک «آتم» «آته + م» سۉزلردن یره تیلگن. چونکه آتم کلمه سی «آته لی» بۉلگن نی کۉرسته دی. بو باقیمدن «آته» سۉزی بیلن «ایگه لیک قۉشیمچه» بۉلماغی شرط. لېکن ایکّی سی بیر کلمه بۉلگنده، نېگه «آته دن» «ه» سېسی چیقه دی؟
چیققن بو سېسگه قه یېردن سېس کېله دی؟
جواب ینه حرفلرنینگ ایچ دنیاسیدن کېله دی.
بونینگ اوچون حرفلرنینگ ایچ دنیاسیگه کېرماغیمیز کېره ک. «آتم» دېگن کلمه گه «ت بیلن م» نینگ آره سیگه «a» اینجه سېس بار؛ بو سېس «ت» حرفی نینگ ایچده بۉلگنی اوچون «ه» سېس چیقریلدی. چونکه «آته» کلمه سی بیلن «م» قۉشیمچه بیرلشگنده «آتم» سېسی یره تیله دی؛ زیرا بو سېس نی تیل قبول قیلگن و یازو تیل اوچون بار بۉلگن بیر حقیقت.
دوامی شعردن سۉنگره
6 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(زمانینگ روحي نی بیلیب، جامعه یگه یۉل بېریتدیکن کیشی نینگ آتی، تاریخ یازه دی!)
ایلماق سیلماق کیلماق قیلماق تیلماق قاتیلماق
نې زمان یامغیر یاغسه خیالیمگه ایله سن
اوپیشکن پیتدن بېری اېپ آنگیمگه کېله سن
بیر یامغیرلی هواده دوداغینگدن اوپبیدیم
او زماندن بو یانگه عشققه دعوت قیله سن
قارارگن هوا اېدی یامغیرلی بولوت بیلن
یامغیرلی او هوادن کۉزلریم نی سیله سن
دوداغینگنینگ اوچلری ساووقدن تیتره بیدی
تیتره گندن اوپبیدیم بو فکریم نی بیله سن
باربۉلدېکچه خاطره کۉزلریمده فقط سن
نې زمان یامغیر یاغسه مېنی مېندن تیله سن
تیل بېلگی سی دوامی:
بیز ازبکلر یازومیز اوچون عربچه دن فارسچه گه اۉتکن الفبا نی قۉللنه میز. عربچه نینگ الفباسی که پارسچه گه اۉتدی، 4 حرف پارسلر پارسچه تیل اوچون عربچه نینگ الفباسیگه قۉشدیلر. شو حاضر پیتده 33 حرفلی الفبا پارسچه تیلگه خدمت قیلیب باره یاتیبدی. بیز ازبکلر تیلمیزنینگ سلامتی اوچون «ایکّی حرف» بو 33 حرفگه علاوه اېتدیک چونکه ازبکچه میزگه ازبکچه اسلوب بیلن سېس بېرماق اوچون ایکّی یومشاق سېسلیگه احتیاج تاپیلگن. بولر «ې» یومشاق حرف و «ۉ» یومشاق حرف.
عربچه دن کېلگن حرفلرگه، باشقه الفبالرگه بار بۉلگن منطق.
یعنی حرفلر تشقریدن یاردم آلالمسه لر «سېس» بېرالمه یدیلر.
بونینگ اوچون عربچه دن کېلگن بو حرفلرگه تشقریدن «آلتی سېس» یاردمچی بۉلیب پارسچه نی شکل بېرگن، ازبکچه گه اېسه «ایکّی یومشاق سېسلی، التی سېسگه علاوه بۉلگن» بو حرفلر یازو اوچون خدمتده. بو آلتی سېسدن «اۉچ سېسی» قیسقه سېس و «اۉچ سېسی» یوکسک سېسلر.
ایکّی یومشاق ـ ده بو منطق بیلن بار بۉلگن.
بولر حرف اېمس لېکن حرفلر بیلن کېله دیلر؛ بونینگ اوچون سېسلی حرفلر دېیدیلر.
اۉرنک بېرسم: «ب» حرفیگه که اۉچ قیسقه سېس ـ سېس بېرگن، او شونده ی تیلگه کېله دی:
«بَ» «بِ» «بُ»
یعنی «به، بی، بو» شکلیده یقین سېس بۉلیب، «ب» حرفیگه سېس بېرگن و «ب» حرفی تشقریدن کېلگن سېس بیلن سېس چیقرگن.
بو اۉچ قیسقه سېس «هه، هی، هو» شکلده یقین سېس بۉلیب، حرفلرگه سېس بېره دیلر.
اۉچ یوکسک سېس اېسه، بو اوچ قیسقه سېس نینگ ایکّی بۉیوتی کبی.
بولر «آ، او، ای» سېسلرگه یقین شکلده، حرفلرگه قۉشیلیب، سېس یره ته دیلر.
بو 33 حرف که عربچه و پارسچه دن ازبکچه گه کېلگن، «122» شکلده پارسچه یازوگه یانسیدی.
«هر بیر یازه ر یا شاعرنی بیلماغی کېره ک!»
اېندی سۉراو شو: «بیز ازبکلر که 33 حرف نینگ یانیده، ایکّی حرف نی قۉشتیک، بو ایکّی حرف بیلن عربچه و پارسچه دن کېلگن حرفلر ازبکچه میزگه نیچه شکلده یازوگه یانسیدی؟ زیرا، ازبکچه میز نینگ واج سېسلری عربچه دن و پارسچه دن ایری. بو منطق نی بیلمگن کیشی سوادسیز.»
بیرآز تیل بیلگن استادلریمیز توشونیب، خلقیمیز نی آیدینلتسینلر.
بو سېسلردن یا حرفلردن بیری سی قۉللنیلمسه «پارسچه ادبیاتی فرم پارچه بۉله دی.»
بو منطق نی هر بیر تیل بیلگن کیشی، گونش نی کۉرگندېک کۉره دی و بیله دی و بو فلاکت بۉلسملیگی اوچون، سۉنگیگچه مجادله قیله دی چونکه خطالی یازو، تیل نی اۉلدیره دی.
ذاتاً عربچه دن کېلگن حرفلر پارسچه گه و تورکی تیلرگه ایکسیکلیگنی یاسیتکن؛ زیرا تیل نی تۉغری بیچیمده بو یازو توری کۉرستالمه یدی. بونینگ اوچون عثمانی امپراتورلی زمانیده، بو ایکسیسک لیگنی کۉریب، اۉنساکیزینچی یوزییل نینگ یری سیدن اعتباراً تارتیشمه گه بېردیلر. بو علملی تارتیشمه لر، جمهوریت زمانیده میوه سی نی بېریب «لاتین بو کونگی تورکچه یازوگه اۉتکزدی.»
اېندی سوال شو «اگر ازبکچه یازوگه ایکّی حرف ایکسیک بۉلسه، بیر فلاکت بۉلمه ی می؟»
فلاکت بۉلمسه، بیری لری منطق قویاله می؟
اگر فلاکت بۉلسه، بو حقیقت نی بیلیب ازبکچه میز نی پارسچه لشتیریب یازگن یازه ر و شاعرلریمیز، ملی خائن لیککه بۉی بېرمه ی می لر؟
هر تیل اۉز دنیاسی بیلن یشه یدی.
هر تیل اۉز طبیعتی بیلن بار بۉله دی.
تیلگه خیانت قیلمه ماغیمیز اوچون، «حرفلرنینگ ایچ دنیاسیگه کېرماغیمیز کېره ک.»
حرفلرنینگ ایچ دنیاسی نی بیلمگن بیر کیشی، اگر اۉزینی یازه ر یا شاعر دېب ایتسه، اوندن فلاکت بیر حال بۉلمه یدی.
آگاهلنتیریش:
الفبا: الف، ب، پ، ت، ث، ج، چ، ح، خ، د، ذ، ر، ز، ژ، س، ش، ص، ض، ط، ظ، ع، غ، ف، ق، ک، گ، ل، م، ن، و، ه، ی. بۉلر 32 حرف همزه بیلن 33 حرف یومشاق «ۉ، ې» بیلن 35 حرف.
35 حرف ازبکچه میزگه خدمت بېره دی.
حرفلرنینگ ایچ دنیاسی و سِرلری:
1 ـ «ا؛ الف، و؛ واو، ی؛ یی بولر سېسلی حرفلر» نېگه سېسلی حرفلر؟ چونکه بولر سېسسیز حرفلرگه یارمچی بۉلیب اولرگه سېس بېره دیلر.
2 ـ «ب؛ بی، پ؛ پی، ت؛ تی، ث؛ ثی، چ؛ چی، ح؛ حی، خ؛ خی، ر؛ ری، ز؛ زی، ژ؛ ژی، ط؛ طا، ظ؛ ظا، ف؛ فی، ه؛هی. بولر ایکّی حرف بیلن تلفظ بۉله دیلر. ایکّینچی حرف بولرده سېسلی حرفلر دیر؛ یازوده ایکّینچی حرف بیلن سېس بېره دیلر اۉرنک: مادر؛ ما ، در؛ در نینگ قولاققه کېلگن سېسی دaر دیر a سېس دال دن یره تیله دی؛ اگر ایکّینچی حرف بۉلمسه بولرنینگ سېسی ایکسیک قاله دی»
3 ـ «ج؛ جیم، د؛ دال، ذ؛ ذال، س؛ سین، ش؛ شین، ص؛ صاد، ض؛ ضاد، ع؛ عین، غ؛ غین، ق؛ قاف، ک؛ کاف، گ؛ گاف، ل؛ لام، م؛ میم، ن؛ نون. بولر اۉچ حرف بیلن سېس بېره دیلر. بولرده ـ ده ایکّینچی حرف سېسلی حرف؛ بونینگ اوچون بولر ـ ده سېسلی حرف بیلن یازوگه توکیله دیلر.
هر بیر کلمه گه حرفلرنینگ اۉرته سیده تیلگه بو اۉچ سېسلی حرفلردن سېس کېلسه، اۉرنک: کېلسم؛ سم سېسگه س و م حرفلرنینگ اۉرته سیده a سېس بار. بو سېس «سین» حرفنینگ ایچیدن کېله دی. اگر a سېسگه ه یا الف حرفی یازیلسه خطا بۉله دی.»
آگاهلنتیریش!
عربچه دن کېلگن الفباده، تارتیشیلمس بعضی قاعده لر بار. بو قاعده لردن بیر دانه سی، هر هجانینگ ایکّینچی حرفی سېسلی بۉله دی. سېسلی بۉلگن حرف نینگ چقرگن آوازی، سېسسیز حرف نینک ایکّی بۉیوتی بۉله دی. اۉرنک: «تات، شاد، یاد» بو سۉزلرگه ایکّینچی حرف نینگ سېسی که سېسلی دیر، تیلگه ایکّی برابر باشقه حرفلریدن کۉره سېس چیقره دی. اېندی گپ نی بیر حقیقتگه کېلتیره من «یومشاق حرفلر هر بیر سۉزگه هر هجانینگ ایکّینچی حرفی بۉلیب کېله دیلر، یېر، کۉز، سېو...کبی» اۉرنک: سېوگیدن «سېو» آوازی، سېو آوازی اگر یومشاق «ې» بیلن یازیلمسه، «ی» سېسی که سېسلیلردن دیر کوچلی شکلده تیلگه کېله دی. چونکه سېسسیزلرنینگ ایکّی بۉیوتی بۉلیب کېلماغی شرط. بو سېس ازبکچه گه «سېوگی» سۉزینی ازبکچه لیگدن چیقریب، پارسچه لشتیره دی؛ بو اوچون سېو کبی سۉزلر یومشاق «ې» و یومشاق «ۉ» بیلن یازیلماغی کېره ک.
آگاهلنتیریش!
بیزلر اۉزبېک می بیز؟ یۉقسه ازبک می بیز؟ بو هویت نی نوایی حضرتلری قنده ی یازگن؟
نوایی حضرتلریدن:
اؤزبکی گُلناری تؤندین اؤلدیم اما کویدورور،
لیمویی تیرلیک انینگ آستینده کیم جانان کیئیر
نوایی حضرتلری اؤزبک یازگن، هیچ بیر اثریده اؤزبېک یا اوزبیک یازگن اېمس. چونکه بیز ازبکلرنینگ تاریخیمیز ازبک خانینگ مسلمان بۉلیشی بیلن اونینگ آتیدن باشله ندی. یعنی ازبک خان اولوسی دېب بیر ینگی سیاسی اولوس تورکلرنینگ ایچیدن، او زمان ده کی بار تورکلردن اۉرته گه چیقدی زیرا سیاسی هویتلر سیاسی حادثه لردن اۉرته گه چیققه دی. اگر ازبک خانینگ آتی باشقه بیر آت بۉلسه اېدی بوکون ازبکلر دېگن بیر سیاسی اولوس تورکلرنینگ ایچیده بۉلمس اېدی. بو حقیقت اوچون نوایی حضرتلری بو آت نی اؤزبک یازگن مېن اېسه نوایی حضرتلری نینگ یازگن منطقی نی قبول قیلیب، عربچه البفانینگ قاعده لریدن، ازبک یازه من.
(ازبکستان اولکه سی نینگ آتی ـ ده رسمی یازیلگنده ازبکستان و اونینگ خلقی نینگ آتی ازبک یازیله دی چونکه گپیریش پیتده ازبکستان و ازبک تلفظ بۉله دی، یازوده باید که یازو تلفظ نینگ سېسی نی یانسیتسه!)
ازبک یا اؤزبک ایکّی سیده تۉغری دیر. چونکه ازبک یازگنیمیزده، الف حرفی سېسلی حرف بۉلگندن چاره سیز همزه سېسی بیلن باشله نه دی. تیلده نوایی حضرتلرینینگ «اؤزبک» یازگن منطقی دېک سېس چیقره دی.
مارکسیستلر هر نرسه نی که سیاستگه قۉشتیلر، ازبک هویت نی ـ ده سیاستگه قۉشیب، تاریخیمیزگه مناسب بۉلمگن تعرف نی خلققه بېردیلر. بو تعریف «اوزبیک» «اۉزینگ خاقان» معنی بېره دی دېب، سېن باشقه تورکلردن اوستون سن دېیب، ازبکلرگه فاشیست بیر ذهنیت نی بېردیلر. بولر خیانت قیلدیلر چونکه تاریخده هیچ بیر اولوس بیر فاشیست توشونچه بیلن بار بۉلمه یدی، سیاسی حادثه لردن اۉرته گه چیققه دی. اگر ازبکلر بیزلر، تورکلرنینگ ایچیده خاقان دېب ایتسه لر، بو بیر فاشیست توشونچه بۉلیب، حقیقی تاریخدن اوزاق بیر خیانت بۉله دی چونکه او پیت باشقه تورکلر ازبک خاقانلرنینگ قوُلی شکلده منطق آله دی بونینگ اوچون «اوزبیک» یازیلمه یدی ازبک خانینگ آتیدن ازبک یا اۉزبک یازیله دی.
دوامی شعردن سۉنگره
7ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(زمان روحی نی بیلیب، او زماده گی بوزیتدیکن سۉزلرنینگ قرشی سیگه، جامعه نی حرلشتیرماق اوچون کوچلی سۉزلر بیلن چیقسه، تېنگری دېک یره تیچی و پیغمبر دېک اېلچی بۉله دی و اونینگ آتی روشنفکر/ آیدین بۉله دی!)
مېنگه که اوسلام بېرسه باشقه سی نی نیمه قیله ی؟
دوداغیدن شراب بېرسه باشقه سیگه نېگه ایله ی؟
گل باغیگه گر کیرسم تیکن توپراغدن کېتسم
آیدین کېچه گه توشسم موندن باشقه نیمه تیله ی؟
میخانه گه کیرگن من می له غسل قیلگن من
لذت بېرگن بو خانه دن باشقه سی نی نېگه سیله ی؟
ایچیگی اگر که ایچمسم باشدن عقل نی بېرمسم
جنت بۉلگن عشق خانه دن باشقه سی نی نېگه بیله ی؟
بیر اوپیجیگ او لبی نی قیمتی نی سبب نی
عقل اگر که بیلمسه نېگه بونگه مېن قتیله ی؟
آگاهلنتیریش!
ایله ی و اېله ی؛ ایله ی بیر نرسه نی بیر نرسه گه ایلماق؛ اۉرنک: قوماش نی میخگه ایلدیم. اېله ی بیر نرسه نی اېله ماق؛ اۉرنک: یاریم نینگ اوستیگه زر اېله دیم. آنه تیلیمیزگه مونچه ظریفلیکلر بار، لېکن تیل بیلمس بعضی شاعرلر و استادلر، یومشاق ې و یومشاق ۉ نی نظرگه آلمه ی بو تیلگه خیانت قیله دیلر.
تیل بېلگی سی دوامی:
پارسچه و تورکچه تیللرنینگ دنیاسی و طبیعتی ایری ایری می؟ یۉقسه بیر بیرسیگه یقین می؟
هر تیلده، اۉزیگه خاص بیر دنیا و اۉزیگه خاص بیر طبیعت بار. پارسچه تیل مهمان پرست بۉلیب، یباندن کېلگن سۉزلرگه، آچیق بیر تیل دیر؛ بونینگ اوچون مینگلرچه سۉز/ کلمه تش دنیادن کېلیب بو تیل نینگ ایچیگه، خودّی بو تیل نینگ سۉزی دېک یېرلشگن. لېکن تورکچه تیللر یبان سۉزلرنی قېیینلیک بیلن قبول قیله دیلر؛ امّا تېنگری تورکچه تیللرگه «سۉز یره تیش بجروسی نی بېرگن.» هر یبان سۉزنی تورکچه تیللر تورکچه سی نی جوده ـ ده قۉله ی بیچیمده یره تاله دیلر. بو نعمت «تاپیلمه یتدیکن بیر نعمت دیر.» اۉرنک بېرسم «کمپیوتر» سۉزی یباندن کېلگن بیر سۉز دیر، اگر پارسچه تیل پارسچه سی نی یره ته من دېسه، جوده هم قیینه له دی، لېکن تورکچه تیللر ایکّی علیحده معنالی سۉزدن، یا ـ ده بیر معنالی بیر معناسیز سۉزدن قۉله ی بیچیمده یره تاله دیلر.
اۉرنک «بېلگی سیار.»
اگر چیتدن کېلگن بیر سۉز پارسچه گپنی ایچیگه کیرسه، گپ نینگ گۉزلیگی بۉزیلمه یدی، لېکن تورکچه تیللرنینگ ایچیده بۉلسه، گپ نینگ تاتلی لیگینی بوزه دی.
بیلماغیمیز کېره ک «هر تیل نینگ که ایری دنیاسی بار، اگر او دنیانی بیلیب یوروسک، او تیلگه خدمت قیلاله میز.»
دوامی شعردن سۉنگره.
8 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(درد یکّه درد اېمس، انسان نی تۉغری یۉلگه توشوندیریتدیکن بیر سب هم بۉلاله دی؛ اگر توشونیتدیکن عقل بۉلسه!)
سېنگه باققن بیرجفت کۉز،من بۉله من سېوگلیم
یۉلینگه توشکن یولدوز، من بۉله من سېوگلیم
بوتون عمر بۉییچه، قلبیمگه سېوگلی سن
سېوگی یۉلینگگه گلدوز، من بۉله من سېوگلیم
کېچه کندوز کۉزیمگه، آیدینلی تاتلی نور سن
نورگه عاشق بۉلگن اۉز، من بۉله من سېوگلیم
سېوگی تولی ایچیمدن، سۉیله سم من ایچیمدن
سېنگه اېگیلگن بیر یوز، من بۉله من سېوگلیم
تیل بېلگی سی دوامی:
هجا/ بۉلیم؛ بیر سۉزنینگ واجدن سۉنگره کیچیک بیر بۉلیمی دیر. سوال شو: بۉلیمشتیرماق نینگ نیمه اۉیینی بار، یازوده؟
هجا دېگن منطق، بیر گپگه اوشه سېس که، آغیز بیر مرته که آچیله دی، آغیز دن چیقه دی.
اورنک: آته؛ آ + ته.
آته دېگن پیتده «آ» سېسی بیرینچیدن آغیزدن چیقه دی، اوندن کېیین «ته» سېسی.
چونکه آته سۉزی ایکّی هجالی بیر سۉز، زیرا ایکّی مرته ایری ایری آغیزدن چیقه دی.
ایتماغیم کېره ک که هر بیر بۉلیمده، بیر سېسلی حرف نینگ بارلیگی بۉله دی.
«بیر اونلی!»
هیچ بیر بۉلیم «سېسلی» حرف بیلن باشلنمه یدی.
اېندی سۉراو شو «آته» نینگ باش حرفی سېسلی اېمس می؟
البته باش حرفی سېسلی لېکن هر بیر بۉلیمگه اگر باش حرفی سېسلی بۉلسه، باش حرفیدن اول «همزه» رل اۉینه یدی و او حرف نی یوروش یۉلینی بیلیرگین قیله دی؛ اگر الف حرف بیلن باشلنگن بۉلسه.
بیلماغیمیز کېره ک هر بیر بۉلیمگه که بیر سېسلی حرف بۉله دی، بیر گپ نینگ ایچیده قنچه سېسلی حرف بۉلسه، اوشنچه بۉلیمی بۉلگن بۉله دی.
اۉرنک: پروانه؛
پر + وا + نه.
پر دېگنیمیزده «پ» حرف و «ر» حرف نینگ آره سیده «a» سېسلی بیر سېس کېره دی؛ بو سېس بو بۉلیم نینگ ایکّینچی حرفی بۉله دی و سېسلی حرف یره تیله دی.
«وا» و «نه» هم شو منطق بیلن قورشه له دی.
پروانه اۉچ بۉلیملی بیر سۉز؛ اونینگ اوچون اۉچ هجالی دېیله دی. بیر سۉز نی بۉلیم لشتیرماق منطقی بیلن، او سۉزنی نیمه بۉلگنی تنیله دی؛ او سۉز آنه تیلدن بیر سۉز می؟ یۉقسه یباندن کېلگن بیر سۉز می؟
او سۉز قنده ی بیر آت؟ ساده می؟ مرکب می؟ شونده ی باشقه ـ باشقه ....نی بیلدیره دی.
هر بیر حرف نینگ ایچ دنیاسی نی بیلماق کېره ک، اوندن سۉنگره هر بیر سۉزنینگ بۉلیم بۉلیم قیلیب هر بیر بۉلیم نی بیلماق کېره ک.
اگر حرفلرنینگ ایچ دنیاسی بیلیلمسه و هر بیر سۉزنینگ بۉلیملری نینگ منطق و حرکتلری بیلیلمسه، تۉغری یازو یره تیلمه یدی.
دوامی شعردن سۉنگره.
9 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(هر درخت قویاشدن آلگن و توپراغدن آلگن نعمتی نی میوه شکلده قویاشگه و توپراققه کۉرسته دی؛ انسان ـ ده جامعه دن آلگن اخلاق و تربیه سی نی بجرگن ایشی بیلن کۉرسته دی!)
بیر بهار کبی اېس سنگ دنیامگه
بیر غزل بۉلیب قۉنسنگ صدامگه
بهارنی کۉزتوتگن قمری کبی من
کۉز توتگنیمگه کېلسنگ صبامگه
بیرتېنگری بیر ده مېنی اونوتمگین سن
قۉل آچگن من کېل دېیب دعامگه
لبیمگه بیر غزل یشهب تۉخته گن
عشقینگدن سېسله یدی هوامگه
اېشیتسم صبالهب قۉلاغلریم له
او سېوگی سېسینگنی رضامگه
بیرتېنگری بیرده سېن سن دوداغلریمده
دعا قیله من کېلـسنگ شب یلدامگه
تیل بېلگی سی دوامی:
کلمه نیمه دیر؟
معنالی هر بیر کیچیک گپ که، نېچه حرفدن قورشلگن بۉلسه، کلمه معنا بېره دی.
اۉرنک: ایتماق، اورماق، قیلماق، بېرماق، کتاب، گل، قلم...
تیلنینگ سلامتلیگی اوچون، هر بیر سۉز نی تۉغری بیچیمده گپیریب، تۉغری بیچیمده یازماق کېره ک.
تشدن کېلگن کېلیشمه لر، انسان اوستیده اۉز اۉیینی نی اۉینه یدی. انسان اېسه بو اۉینلرگه بۉیین اینیب، بېلگی سیز شکلده سۉزلرنی قۉللنه دی. اگر بیر خلق نینگ تیلیگه بېلگیسیز بیچیمده سۉزلر کیرسه و تۉغریسیز بیچیمده سېس چیقرسه، او تیل اۉلیمگه بیر آدیم یقین بۉله دی.
تیل اۉز دنیاسی بیلن حر و دنیامیک دیر.
تیل نینگ قوچاقی هر پیتده، انسانلی کېلیشمه لرگه آچیق دیر؛ بو اۉزه لیک سبب دیر پارسچه تیلی یا تورکچه تیللر، نېچه عصر اۉتکن تیللردن ایری بۉلیب، بو عصرده، اۉز شېوه سی نی یره تکن.
یازو ده اېسه هر بیر «حرف» نینگ سېسی، اۉز طبیعتی بیلن اۉیین اۉینه یدی.
انسانینگ یشم طرزی، تیلگه حریت بېرگن. بو حریت سبب دیر اگر تیل نی بیلگن کیشیلر تیل نینگ سلامتی اوچون حرکت اېتمسه لر، تیل اۉز حریتی بیلن اۉزی نی یۉقاته دی چونکه باشقه بیر کوچلی تیل نینگ تاثیریگه قاله دی.
بونینگ اوچون تیلگه «تیل بیلن انسانلرنینگ بۉلیشی شرط و تیلگه قبول بۉلگن قاعده لر بیلن هر سۉزنینگ تۉغری سېسی شرط.»
هر عصر ده بو قاعده لرنینگ سېسی نی و برچه سۉزلرنینگ سېسی نی باید که تیل نی بیلگن کیشیلر جامعه گه ایتسه لر و باید هر باشدن بیر سېس چیقماغنی یۉقاتسه لر.
هر بیر سۉزنینگ سېسی نی تۉغری بیچیمده تیل بیلگینلردن اۉرگندیگدن سۉنگره، سۉزلرنی بیر جمله گه/ قۉنوشمه گه شکل بېرماق اوچون یۉل تاپه میز.
اۉرنک: ایتماقدن؛ ایتی، ایتینگ، ایتیلر...
یا ـ قیلماقدن؛ قیلدی، قیلدیلر، قیلدینگیز، قیله میز کبی.
اگر مسئله گه کۉز کېزدیرسک، تیل بیلگینلر «قیلماق» یا «بیلماق» شکلده هر بیر سۉزنینگ تۉغری سېسی نی بیلدیرگنلر، اوندن سۉنگره سی شکل بېرماق املا قاعده لرنینگ ایچیده یېرلشتیرماق، بیزلرگه توشه دی.
«ماق» سېسی هر بیر سۉزدن ایریلیب، ینگی بیچیمینی آلیب، بیر جمله نینگ ایچیده ایېرلشه دی.
دوامی شعردن سۉنگره.
10 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(هر سۉز که آغیزدن چیقه دی، آغیزنینگ صاحبی نی کیم بۉلگنلیگی نی کۉرسته دی!)
من یۉلیمنی ییتیردیم،قۉی که کۉزلرگه باقه ی
نورنی آلیب کۉزلردن، دردلی یۉلیمگه تاقه ی
مېن که مېندن اۉتالدیم، بیرـ ده سېندن اۉتالسم
اۉتالمه دیم مېن سېندن، کۉزلرینگگه آقه ی
زهرلشدی کېچه لر، سَحر کېلمه دی مېنگه
قارانغی کېچه لرگه، یاقتی نی آلیب چاقه ی
جامگه لبیم که تېگسه، کولیمسه منگ کېله دی
جام شرابی ایچیدن، عشققه آتش یاقه ی
غنچه بۉلیب آچیلسنگ،بلبلنینگ قرشی سیگه
سېوگیم نی عشققه تۉکیب،یوره گیم نی قاقه ی
تیل بېلگی سی دوامی:
اېندی کېلیدیک جمله یسه ماققه.
شو سۉزلر نی بیر جمله یسه سک: «اۉقیتیچی، تیمور، ایتی، کتاب، آل، اۉقی»
بو کلمه لرنینگ هر بېری سی اۉز دنیاسی نینگ ایچیده معنا یره ته دی، لېکن بیر گپ/ قۉنوشمه اوچون، قاعده لرگه ضرورت تاپه دی، یان ـ یانگه کېلتیریب بیر جمله/ گپ قورشه سک.
اېندی قاعده لر نی یېرلشتیریب بو کلمه لردن بیر جمله قورشه یمیز: «اۉقیتیچی تیمور گه ایتدی، کتاب نی آل اۉقی.»
شونده ی توشونینگ: «اون، شکر، سوو، یاغ» بار لېکن آلاو بۉلمسه حلوا پیشه دی می؟
آلاو حلوانینگ پیشماغی اوچون، تېنگریسل بیر قاعده!
شوندېک بیر گپ نی قورشه ماق اوچون، قاعده لر بۉلماق کېره ک و بو قاعده لرنینگ سېسی نی ـ ده، تۉغری بیچیمده جامعه گه بېرماق کېره ک.
ینه ایش، تیل بیلگن کیشی لرگه توشه دی؛ بو سېسلر نی تۉغری لیگینی آره شتیریب، اَکادمیک سویه سیگه کېلتیریب، خلق خدمتیگه قۉیسه لر.
منه شو قورشه لگن جمله گه «گه» سېس قۉشیمچه سی و «نی» سېس قۉشیمچه سی کلمه لرنی یان ـ یانگه کېلتیریب جمله قورشه گن.
«گه، ده، نی، بیلن، دن، بیله ....» بو قۉشیمچه لر بیر جمله یسه ماق اوچون بۉلمسه بۉلمس قاعده لر دیر. قنده ی که آلاو خام نی پشیره دی، بو قۉشیمچه لر ـ ده، کلمه لردن گپ قورشه یدی. اېندی بیلماغیمیز کېره ک «اگر بو قۉشیمچه لرنینگ سېسی، تورلی تورلی بۉلیب گپگه بېریلسه، تۉغری بۉله می؟»
دوامی شعردن سۉنگره.
11 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(نور جوهر ایچیده بۉلمسه، تشقریگه ساچیله می؟ انسانینگ هر بیر سۉزی انسانینگ ایچیده کی نور نی کۉرسته دی!)
او نازیک قۉللرینگنی،اوزهت کین بیرآز
قوُل بۉله ی قۉللرینگگه، بو آرزو نیاز
یا که آلگین اۉلدیرگین، بو عمر بیتسین
یا که کېلگین بوجانگه، بو عشقدن بو راز
یۉلینگگه توشکن کۉنگیل،نېگه ایتمسین؟
اُۉل دېسنگ سېن اۉله من، باشقه سۉزآز
بیرعمر انتظارلی، بیر سۉزینگ اوچون
اوچیرگین بو دنیادن، عشقینگگه بیرآز
ایسته سنگ قۉی توگلسین،بوعمرسېن له
بۉلمه سنگ اواۉلیم دیر،بوسېسدن شیراز
قوقو یایلگن سېندن، باشدن چیقرگن
یا کېلگین یا اۉلدیرگین، بوایستک نی یاز
تیل بېلگی سی دوامی:
اېندی بیر قیسقه قۉنوشمه نی/ گپنی اینجه لب قاعده لرگه اۉته میز.
اۉرنک:
تیمور اکه تیمور نی سوو قیلیب آلدی.
بو قیسقه گپمیز بیر جمله نی بیان اِېته دی چونکه یېتّی کلمه لی بیر گپ بیلن بیلّی بیر هدف نی اۉرته گه قۉیه دی. بو گپگه «دی» تاووشی جمله گه معنا بېرگن زیرا فعل بیلن یسه لیب، ینگی بیر معنا چیقرگن. (آلدی)
بو جمله گه آلدی کلمه سی «شکل یسه ب» هدف نی، کۉرستگن.
اېندی «آلدی» کلیمه سی نی گرامر باقیمدن نظرگه آله میز. سوال شو: بو کلمه نینگ اهمیتی نیمه دیر؟
آلدی، قالدی، بېردی، اۉپدی...
یاغدی، ساغدی، ساتدی...
ېیدی، توردی، کېتدی، ېیتدی...
آلدی، آلدیم، آلدینگ، آلدیلر، آلدینگیز، آله سیز، آله من...
قالدی، قالدیم، قالدینگیز، قاله دیلر، قاله سیز، قاله میز...
دقت قیلسه ی، بو کلمه لر بیر ایش نی اجرا بۉلیشی اوچون و او ایشگه بیر منطق بېرماق اوچون، بیر عمل نی کۉرسته دی.
(ماضی یره ته دی)
هر جمله یا هر گپگه بیر اصلی «نېگیز» بار، اگر او نېگیز بۉلمسه او گپ یا جمله نینگ منطقي بیلّی بۉلمه یدی. مثلآ: «تیمور اکه تیمور نی سوو قیلیب آلدی»
بو گپگه دقت قیلسه ی «آلدی» کلمه سی بو گپگه بیر منطق بېرگن و بو کلمه، گرامرگه «شکل و سۉز یساوچی بۉلیب، فعل + دی قۉشیمچه سی بیر تازه لیک نی یره تگن و فعل نی ماضیگه اۉتگزگن» و جمله گه (گپگه) منطق بېرگن و او گپ بیر جمله بۉلگن.
اېندی شونی بیلماغیمیز کېره ک، اگر «فعل» بیر گپگه بۉلمسه، او گپ نینگ نیمه دېگنی بیلّی بولمه یدی.
چونکه فعل، گپ نینگ حال، کېله جگ و اۉتگن زمانی نی کۉرسته دی و بیر عمل نی کۉرسته دی.
آلدی، قالدی، بېردی، اوپدی...
یاغدی، ساغدی، ساتدی...
ېیدی، توردی، کېتدی، ېیتدی...
بو کلمه لر انیق بۉلگن «دی» تاووشی بیلن یره تیلگن و قۉشیمچه شکلده «دی» بۉلیب قۉشیلگن و ماضی بیر فعل نی یره تگن.
هیچ قچان «د حرفی و ی حرفی» باشقه حرف نی قبول قیلمه یدی زیرا تاووش نی سېسی بوزیله دی.
اۉرنک:
یاغدی؛ یاغ + دی = یاغدی؛
آلدی؛ آل + دی = آلدی؛
سات + دی = ساتدی.
«دی شکل یساوچی» قۉشیمچه سی (د + ی = دی) اېندی اگر «د» حرف نینگ عوضیده باشقه بیر حرف استفاده بۉلسه و یا «ی» حرفینینگ عوضیده باشقه بیر حرف استفاده بۉلسه، مثلآ «و» حرفی قۉللنیلسه، «دی» قۉشیمچه سی «دو» شکلیده بۉله دی. او پیت بو قۉشیمچه قۉشیلگنده، تاووش نینگ سېسی که «گپگه، تیل او سېس نی یره تگن» تیل نینگ منطقيگه ضد بیر سېس یره تیله دی.
اۉرنک:
یاغ + دو = یاغدو؛
آل + دو = آلدو؛
سات + دو = ساتدو.
بو بۉله دی میمونگه تۉن کییدیرگنلیک!
دوامی شعردن سۉنگره.
12 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(بوکونگی زمانده مسلمانلر اۉز یشم کلتورلریدن مدافعیده، اسلامدن اېمس!)
اوی لریننگ لامپه لری یاقیلگن
کۉز کۉز بۉلیب بیر بیریگه باقیلگن
بو احوالده قنده ی تینسین یوره ک؟
مېندن کېتیب باشقه گه او تاقیلگن
مېنی کۉرگن دېوانه دېب اۉیله یدی
رخساریمدن رنگ خزانگه قاقیلگن
فریادیم دور اې فلک سېن اېشیتکین
او ظالمنینگ دشمنلیگی چاقیلگن
دیرک دلم اوی لرینینگ دمیده
تیتره گن او چونکه اونگه آقیلگن
بو حالیم له یاپاله من می یۉل نی؟
رسوا بۉلر زیرا او فراقیلگن
بو غملر ده تینه می بو یوره ک؟
مېندن کېتیب باشقه گه او تاقیلگن
آگاهلنتیریش!
1. چېکماق؛ تارتماق؛ عذاب تارتماق کبی.
2. نېگه؛ نیمه گه.
3. قۉشیمچه؛ قۉشیلگن.
4. دېیر؛ ارزش.
5. اۉزگرتیرماق؛ باشقچه قیلماق.
6. تینماق؛ طاقت قیلماق.
7. دیرک؛ لرزه.
تیل بېلگی سی دوامی:
«دی» نی «دو» شکلده یازیش طبیعي که جهالتلی نی کۉرسته دی چونکه قۉشیمچه لر ازبکچه گه، بدن نینگ بیر اصلی عضوي کبی.
یا بو تیل نینگ بیر پارچه سی او.
شو منطق نی فارسچه بیلن قیاسلی نظرگه آلسه ی، فرض قیلینگ فارسچه دن «رسید» کلمه نی یازیب، سۉنگره اونی ازبکچه گه یازسه ی:
«باردی» بۉله دی.
«باردی» فارسچه ده گی «رسید» سۉزیگه ایش دېیر دیر.
رسید کلمه سی «رسیدن» دن، اۉرتگه کېلگن. بو کلمه ازبکچه دېک ایکّی قۉشیمچه لی اېمس (رس + ید = رسید بۉلسه بیر منطقی بۉلمه یدی)
لېکن «باردی» سۉزیگه اساسآ فعلگه «دی» قۉشیمچه سی قۉشیلیب، ینگی معنالی سۉز بیلن بیر شکل و بیر باشقه ینگی معنالی سۉز یره تیلگن. پارسچه گه «ید» سۉزینی هر یېرده قۉللنالمه یمیز لېکن ازبکچه ده «دی» سېسی نی فعل نی ماضی قیلماق اوچون هر بیر فعلگه قۉللنه میز.
باردی، آلدی، یېدی، قیلدی...
اگر قۉشیمچه لرنینگ بیر حرفی نی باشقچه قیلسه ی، او نېگیز ده کی سېس نی بېرالمه یدی. بونینگ اوچون «باردو، یاغدو، کیلغای شونینگ کبی باشقه ـ باشقه سی...» خطالی و تۉغری سیز بۉله دی.
(آگاهلنتیریش! بعضی شاعرلریمیز تیلنینگ منطقي نی بیلمه ی، اېسکی کتابلردن کۉریب، کیلغای، ملغای، گیل... شوندېک بوکونگی تیلگه مناسب بۉلمگن تاووشلرنی قۉللنه دیلر، بومنطق سیزلیگنی خبرسیزلیگدن باشقه منطقي یۉق.)
اگر بیری لری یا برچه استادلر بو استادلرنینگ ایچیده نوایی جنابلری بۉلسه ـ ده، اگر «دی» تاووشی نی «دو» شکلده یازسه یا یازسه لر، یاغدی نی یاغدو، آلدی نی آلدو، ساتدی نی ساتدو یا باشقه قۉشیمچه لر نینگ سېسی نی اۉزگرتیریب یازسه لر، تیل اۉزیگه او یازیلیش نی و او گپیریش نی حقارت بیلیب، اۉز وجودیدن چقریب تشقریگه آته دی.
چونکه هیچ بیر تیل شناس اگر نوایی جنابلری بۉلسه ـ ده، تیل نینگ قرشی سیده خودّه ناملی قیلالمه یدی.
(حضرت نوایی قیلمگن باشقه کیمسه قیلمسین نقطه)
(نوایی نینگ تیلی ازبکچه اېمس چونکه ازبکچه بو زمانده کی تیل!)
زیرا تیل اۉز حریتی بیلن اۉزی سېسلرنی یره ته دی و اۉز قاعده سی نی یره ته دی. سبب بوکه تیل بیر کیشی یا نېچه کیشی نینگ شخصی مالی اېمس، بو باقیمدن و بو منطقدن، تیلگه خدمت قیلگن کیشیلرنی «تیل شناسلر» دېیه میز.
(تیل یره تیچی دېمیمیز چونکه خطا بۉله دی!)
بو قۉشیمچه، سۉزنینگ لغوی معناسی نی باشقچه قیله دی، او اَنگلتکن حادثه نینگ بارلیققه، مناسبتی نی افاده له یدیگن قۉشیمچه، شکل یساوچی قۉشیمچه دېیله دی.
اُورنک:
کېلدی؛
آلدی؛
باردی؛
یاغدی.
شکل یساوچی قۉشیمچه نېگیزنینگ گرامری خصوصیتی نی اۉزگرتیره دی و بعضی نېگیزلرنینگ معناسیگه، قۉشیمچه معنا قۉشه دی.
دوامی شعردن سۉنگره.
13 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(اگر انسانلر کېله جگ اوچون توشونچه و رواجلی کلتورنی اصلاح قیلمسه لر، هر تۉغری آدم نا تۉغری لیککه اۉته دی!)
کېت دېیه سیز بو یېرلردن ذاتاً کېته من
بېرینگ مېنیم سېوگلیم نی کۉزدن ییته من
او بۉلمسه بو جانیمده جانم بۉلر می؟
او جانیم نی آله ی دېییب دعا اېته من
اوسیز بیرحیاتیم یۉق باشده هوش وآنگیم یوق
اونی بیتیم هر پیت قلبگه ینه بیته من
قۉل کۉتریب خداوند دن او نی تیله دیم
بېرینگ مېنگه تیله گن نی یۉلگه قیته من
روح جانیم اونگه اسیر،قان دلیم بۉلگن زرگیر
او بۉلمسه حیاتیمده قلبدن کېته من
بېرینگ مېنیم سېوگلیم نی سۉز نی توته من
کېت دېیه سیز بو یېرلردن ذاتآ ییته من
تیل بېلگی سی دوامی:
بیر قۉشیمچه نینگ بیر حرفی باشقچه بۉلسه، نېگه تیل اۉز وجودیدن چیقریب آته دی؟
جواب بېرماق اوچون ایکّی اۉرنک بېره من:
1 ـ فرض قیلینگ بیر بسته «ېیمک تقیمی» اوچون کاسه، پیاله، چاینک آله سیز و بیر رنگ، بیر نقش نگار بۉلگنی نی نظرگه آله سیز، اگر او بسته نینگ ایچیدن بیر دانه سی باشقچه چیقسه، قبول قیله سیز می؟ محقق که قبول قیلمه ی سیز، چونکه او سرویس نینگ گۉزل لیگی نی و روحي نی بوزه دی؛ تیل ـ ده شو منطق بیلن هر بیر تاووش نینگ سېسی نی یره تگن و او سېس نی اۉز ایچیده یېرلشتیرگن.
(بو حقیقت نی بیلمگن انسان تیل شناس اېمس!)
2 ـ فارسچه ادبیاتیدن بیر اۉرنک بېره من: شو جمله لر:
الف) احمد از کابل آمد. «بو جمله گه "آمد" کلمه سی فعل قبول بۉلگن.»
ب) رسول کتاب را گرفت.
«بو جمله گه "گرفت" کلمه سی فعل قبول بۉلگن.»
ت) کاظم در مکتب رفت. «بو جمله گه "رفت" کلمه سی فعل قبول بۉلگن.» شوندېک: کرد، خورد، برد، رفت، آمد... بو فعل کلیمه لر بوتون یازولرده، تیل قبول قیلگن سېس بیلن یازیله دی (نقطه)
اېندی اگر بو کلمه لردن بیر حرفی نی عوضیده باشقه بیر حرف قۉیسنگیز، او سېس نی، و او معنانی بېره می؟
فارس تیلی قبول قیله می؟
ادبیاتچیلر قبول قیله می لر؟
هیچ بیر وقت! سوال شو: نېگه ازبکچه ده بعضی کیشی «باردی» نی «باردو»، «یاغدی» نی «یاغدو» یا «کیلغای» «اًیتای»... یازه دی؟
بو نابغه لرگه عقل قه یېر ده دیر؟
«دی» تاووش قۉشیمچه سی، «گه» قۉشیمچه سی، «ده» قۉشیمچه سی، «بیلن» قۉشیمچه سی شوندېک باشقه ـ باشقه قۉشیمچه لر ده، هیچ کیم نینگ حقی یۉق که بیر حرفی نی خودّه ناملی قیلیب باشقچه یازسه.
(حتی نوایی حضرتلری هم بۉلسه!)
دوامی شعردن سۉنگره.
14 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(جامعه نینگ آبادلیگی ناتۉغری انسانلرنینک بۉینیده دیر، اگر که اولردن تۉغری آدملر درس چیقرالسه!)
قنچه که حیات سورسک، تۉی مه ی میزدنیادن
بیر رویاگه اۉخشه یدی، آنگله سه ی بو هوادن
خوش بۉلسه ی خفه بۉلسه ی بورویا یشه نه دی
ایستکلریمیز بۉلمه ی، بو یشم ماجرادن
اگر اۉزنی تنی سک، آنگله ی میز بو یشم نی
سِر و ماجراسی نی، بیله میز بو ضیادن
سۉنگ کونیم دېب یشه ماق، عقل نینگ توبیدن دیر
عمرنینگ هر کونی نی، بیلیب مهرگیادن
بو یشمنینگ یوکی نی، چېکه میز دوشیمیزگه
چېککن نی قدر بیلدېک، بیلدېک بیز مولادن
رویا دېییب تورمه ی میز،حقیقت دېب قانمه ی میز
ایکّی سیدن دیر یشم، کیمیاسی توتیادن
آگاهلنتیریش!
1. تویغو؛ حس؛ حس قیلماق. (ادراک)
2. فاعل؛ بیر ایش نی عمل قیله یاتگن کیشی یا بیر نرسه!
مثلآ: آش پیشدی «آش» فاعل «پیشدی» فعل.
3. فعل؛ عمل؛ ایش؛ اجرا بۉلگن بیر حرکت.
ماضی، حاضر و کېله جکنی، «فعل» دېگن سۉز کۉرسته دی.
4. مفعول؛ فاعل بیلن فعل نینگ آره سیده گی «نرسه» که اونینگ اوچون جمله شکل تاپه دی، «مفعول» ایتیله دی.
تیل بېلگی سی دوامی:
تیل بېلگی سیده فاعل نیمه دیر؟
فاعل نی بیلماق اوچون ینه شو جمله دن یا شو قۉنوشمه دن/ گپدن ایش آله میز: تیمور اکه تیمور نی سوو قیلیب آلدی. (بو بیر جمله)
شو گپگه قره سی «آلدی» کلمه سی «فعل» بۉله دی. چونکه بیر عمل بجریش بۉلگن نی کۉرسته دی. اېندی بو ایش نی بجرگن باشده «بیری» بۉلماغی کېره ک.
او بیری که بجریش اوچون حرکت قیلگن، اونی «فاعل» دېییدیلر.
بو جمله گه «تیموراکه» بیر ایش نی بجریشی اوچون حرکت قیلگن، بونینگ اوچون تیموراکه بو گپگه «فاعل» ایتیله دی.
شوندېک آش پیشدی جمله سیگه «آش» کلمه سی «فاعل» بۉلگنلیگنی کۉرسته دی و «پیشدی» کلمه سی فعل بۉلگنی نی کۉرسته دی.
دوامی شعردن سۉنگره.
15 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(اۉز آیینه سیگه قره مگن خلق، روحاً قوُللیککه محکوم!)
عشق یۉلیگه توشدیم، عور کۉرمه مېنی
عشق یۉلنینگ دردی بیلن اورمه مېنی
کیپریکینگ قاشینگگه تېگده یی زمان
سنسیز یېرگه سورمه مېنی
سودانینگ شفقی تۉغیلدی زمان
عشق سیز تۉپراغدن یوغورمه مېنی
کۉنگلیمده تویغولر آتش ایچیمده
آتش نینگ ایچیگه کویدورمه مېنی
بو ساچلر شمالده سنبل بیچیمده
قوم قیلیب ساحلدن ساوورمه مېنی
دوداغینگ تاتیدن شربت ایچیدن
بو تاتلی رویادن توردورمه مېنی
هوس سیز بیر حیات تیریک قالر می؟
اۉیین ایچیگه قۉیدورمه مېنی
او باللی دوداغدن سۉز بېرگن اوندن
محبت لی بیر یۉلدن عور کۉرمه مېنی
آگاهلنتیریش!
1. دوداق؛ لب.
تیل بېلگی سی دوامی:
فعل و فاعل نینگ آره سیده، «مفعول» کلیمه سی بار. اېندی تیل شناسلیککه مفعول دېگن کلیمه، نیمه دیر؟
شو گپگه:
تیمور اکه سوو قیلیب آلدی.
بو گپنی اېشیتگن کیشیلر حیران بۉلیب قاله دیلر چونکه «تیموراکه» نیمه نی سوو قیلیب آلگن؟
زیرا اۉرته ده سوو بۉلگن نرسه نینگ اسمی یۉق.
او سوو بۉلگن نرسه نینگ آتی تاپیلگن پیتده، او آت «مفعول» دېییله دی.
اېندی جواب نی تاپه میز: تیموراکه نیمه نی سوو قیلگن؟
جواب: تیمور نی سوو قیلگن.
بو گپگه «تیمور» فاعل بیلن فعل نینگ آره سیده بۉلشیی اوچون و جمله گه معنا بېرگن نی اوچون مفعول دېییله دی.
یا باشقه اۉرنک:
معلم کتاب نی اۉقیدی. بو جمله نینگ ایچیده «معلم، فاعل»، «کتاب، مفعول»، «اۉقیدی کلیمه سی، فعل» نی کۉرسته دی. چونکه کتاب نینگ اوستیده بیر عمل اجرا بۉلگن. لېکن «نی» دېگن کلمه هم اۉرته ده بار. بو کلمه تیل بیلگیده نیمه دېییله دی و نیمه رل نی اۉینه یدی؟
اېندی: جمله دن (بیلّی بیر گپ) فاعل، مفعول، فعل نینگ نیمه بۉلگنی نی بیلدیک، اېندی «نی» تاووشی یا کلمه سی یا قۉشیمچه سی نینگ نیمه منطق معناسی نی بیلماغیمیز کېره ک!
1 ـ «نی» نینگ منطق معناسی نی اینجه لیمیز، بو کلمه، نیمه نی افاده اِېته دی؟
2 ـ بو قۉشیمچه قیسی یېرده اۉز نقشی نی اۉینه یدی؟
«نی» نیمه دیر؟
بو قیسی قۉشیمچه؟
«نی» مفعول نی یسه ماق اوچون و اونگه یاردمچی بۉلیب جمله گه منطق بېرماق اوچون، واسطه دیر.
مفعول نیمه دیر؟
فعل نی که تاپسه ی، یعنی بیر عمل نی که کۉزگه کېلتیرسه ی، سۉره ی میز «نیمه نی دېب؟»
یا «کیم نی دېب؟»
بو یېرده «نیمه» یا «کیم» نینگ عوضیده قۉیلگن جانلی یا جانسیزنینگ «مفعول» دېیه میز.
بو منطققه کۉره «نی» قۉشیمچه سیدن اول، کېلگن تاووش نی مفعول دېییه میز.
بونینگ اوچون «نی» نینگ نقشی جمله گه یا گپگه، مفعول یسه ماق و جمله گه معنا بېرماق دیر.
اۉرنک:
بهار قیش نینگ اویقی سی «نی» آلیب کېتدی.
سۉره یمیز نیمه نی آلیب کېتدی؟
جواب: بهار قیش نینگ اویقی سی نی آلیب کېتدی.
باشقه اۉرنک:
ارطغرل کتاب «نی» آلدی.
فارسچه سی: ارطغرل کتاب «را» گرفت.
بو گپگه یا جمله گه «نی» سبب بۉلگن «کتاب» مفعول یسه لگن. اگر «نی» بۉلمسه یا «نی» نینگ عوضیده باشقه بیر تاووش استفاده بۉلسه، مفعول یسه یالمه یدی و جمله ناتۉغری بۉلیب، گپریشگه خطا بۉله دی.
اۉرنکللر:
سینما «نی» کۉردیم؛
فارسچه سی: سینما «را» دیدم.
مکتبده معلم «نی» کۉردیم؛
فارسچه سی: در مکتب معلم «را» دیدم.
ایش «نی» قیلدی؛
فارسچه سی: کار «را» کرد.
قنده ی که فارسچه گه «را» قۉشیمچه سی مفعول اوچون بۉلمسه ـ بۉلمس ـ بۉلسه، ازبکچه گه ـ ده «نی» قۉشیمچه سی بۉلمسه ـ بۉلمس دیر.
دوامی شعردن سۉنگره.
16 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(کېیین قالگن جامعه لرده، انسانلر بیر ـ بیری سی نی کر دېب اېلشتیریگه توته دی، لېکن بیلمه یدیلر جامعه نینگ قولاغی عصرنینگ سېسیگه کر بۉلگنلیگینی!)
بو کېچه ستاره سیز، حکایه نی ایتمگین
قارانغی بیر درامدن، عشقسیز قیلیب بیتمگین
سارسکین ایسیقینگ له، بو کېچه حکایه نی
قدح نی لبیمگه بېرمه ی، شراب بۉلمه ی کېتمگین
بیر دالگه ساحل بۉیی، قومسالیمگه اورسنگ
منسیز خیاللر بیلن بو دنیادن ییتمگین
تازه لهب حکایه ایت، یولدوز بۉلسین ایچیده
کېچه که یره ته سن، عشق بۉلمسه اېتمگین
آگاهلنتیریش!
1. یاییلماق؛ یایماق (هموارکردن)
2. حُسن آباد؛ زیبا.
3. اینگیچکه؛ اینجه (نازیک)
4. اېسه؛ جمله نینگ «قوشماق» اوچون: ولی، مانند کبی.
5. جۉنه لیش؛ حرکت قیلماق (بیر طرفگه کېتماق)
6. کېلیشیگی؛ یقیین بۉلماق (توافق قیلماق)
7. تینچلیک؛ آسوده لیک.
تیل بېلگی سی دوامی:
«نینگ» قۉشیمچه سی نیمه دیر؟
شو جمله: معلم کتاب نینگ ایچیدن اۉقیدی.
بو گپگه «نینگ» دېگن بیر قۉشیمچه بار و «دن» دېگن باشقه بیر قۉشیمچه بار. حاضرگی بحث میزگه «نینگ» قۉشیمچه نی اینجه لیمیز.
ازبک تیليده «نینگ» تاووشی قۉشیمچه لردن دیر. بو قۉشیمچه جمله نینگ بنیادی اوچون اهمیتلی دیر چونکه منطق بېرماق اوچون، رل اۉینه یدی. قنده ی که فارسچه ده «در، با، همراه، به، که...» قۉشیمچه لر، جمله نینگ آنه ستونی نی تشکیل بېرسه لر، ازبکچه ده ـ ده «نی، نینگ، بیله، بیلن، دن، گه، ده، له...» قۉشیمچه لر بۉلیب، بو تیل نینگ آنه ستونی نی شکل بېره دیلر و جمله گه منطق و معنا بېره دیلر.
دوامی شعردن سۉنگره.
17 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(قۉیینگلر هر کیشی اۉزی بۉلیب یشه سین!)
کۉرگین اې دل که خطا قیلیب بدنام بۉلدینگ
بیلمه دینگ حقیقت نی ملامتگه توشیب خام بۉلدینگ
قنچه ایته ی که بیلیلمس سوداگه کېتمه
کېتینگ سن اېشیتمه دینگ اسیر بیر دام بۉلدینگ
کۉرمدینگ ظلم و جفادن باشقه هیچ بیری نی
سبب سیز دامگه توشیب غلام بیر نام بۉلدینگ
ایته من اوزاق هوسگه توشیب سن کېتمه
کېتینگ سن گلاب دېیب بیر ظالمگه رام بۉلدینگ
توشدینگ سن غلام بۉلیب قوُل یۉلگه مسکین قوُل
قوُل بۉلیب بیر ظالمگه بیر سفرلی جام بۉلدینگ
آگاهلنتیریش!
1 . قُل؛ قوُل؛ غلام.
2 . اېپ؛ همیشه.
3 . قرشی؛ دمی (مقابل)
4 . دور؛ دیر؛ بۉلگن.
(شعرده «دور» شکلده یازیلسه ناتۉغری لیک بۉلمه یدی لېکن یازوولرده یازیلسه، گرامر خطاسی بۉله دی.)
5 . تېگری؛ تېگماقدن کېلگن.
تیل بېلگی سی دوامی:
تورک تیلرده تۉغری یازیب، تۉغری اۉقیماق اوچون «نینگ» قۉشیمچه جوده تېگرلی و اهمیتلی.
حقیقت نی سۉزله سم، بیزلرنینگ جامعه میزده، بو ظریف قاعده نظرگه آلینمه یدی. بو قۉشیمچه کونلیک گپلرده هیچ قچان ایشله شیلمه یدی. بونینگ اوچون تیل بېلگی سی باقیمدن قره گنده، بیز افغانستانلی ازبکلرنینگ گپیریشمیز ناتۉغری بۉلیب، برچه کلمه لرنی قاعده سیز شکلده گپگه کېلتیره میز.
بو خطا سبب دیر که گپیرماق بۉلسه ی، جمله لرنینگ ایچیده تیز پیتده شاشیریب قاله میز.
چونکه تاووشلر جمله نینگ ایچیده، قاعده سیز شکلده تیلمیزگه کیره دی و او جمله لر قاعده سیز شکلده بۉلیب، چیققن سېس خوشسیز بۉلیب، ازبکچه نینگ گۉزل لیگی نی یۉقاته دی.
او قاعده سیز جمله لر، او زمان ده گی روانی حالمیزگه تاثیر تشله یدی که تۉغری گپیرآلمه میز.
دوامی شعردن سۉنگره.
18 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(بایلیک قۉلده گیدن یره تماق دیر، هوسلرنینگ ایچیدن اېمس!)
یامغیر که کېلسه نم نم، عقلیمگه توشیب بار سن
اۉتکن خاطره لردن، بو حالگه قۉشیب بار سن
حسیم که سېنگه توشکن، ایسینگگه مېن زار من
سېن بۉلمسنگ یشمگه بیلگین که مېن خوار من
یامغیرکه توشسه کۉکدن، بو دلگه نقش اوره دی
عشقینگنینگ تصویری نی، آنگیمگه او سوره دی
عاشق بۉلگن بو ذهنگه، بیر عطر ایسی ایلگن
یالغیز سېنینگ جانینگدن، قوقو ایسی ایلیلگن
بیر قوقولی بیرحسدن، شربت حسی ایچدیم من
سېن کېلمسنگ دېب مېنگه، بو عقلدن بیچدیم من
بو همه بو یشمگه، عشقدن بیر قصه ایلگن
مجنونلی دلگه اوریب، بونده ی قصه بیلیلگن
تیل بېلگی سی دوامی:
«نینگ» قۉشیمچه سی نیمه دیر؟
مېن بو یېرده فارس ادبیاتیدن مثاللر بېریب «نینگ» قۉشیمچه سی نی بیلدیره من.
اۉرنک:
خانه ی احمد را دیدم.
بو جمله گه «ی» تاووش قۉشیمچه سی و «را» تاووش قۉشیمچه سی جمله نینگ منطق آلیشی اوچون، رل اۉینه گنلر. «ی» قۉشیمچه سی احمد نینگ خانه سی بۉلگنی نی کۉرسته دی.
یعنی اگر «ی» قۉشیمچه سی خانه گه علاوه بۉلمسه، گرامر باقیمدن بو گپ خطالی بۉله دی و شونده ی یازیله دی:
خانه احمد را دیدم.
بو شکلده بۉله دی، بو شکل گرامر باقیمدن ناتۉغری لیگنی کۉرسته دی.
فارس ادبیاتيده شو قیسقه جمله شونده ی یازیله دی:
خانه ی احمد را دیدم؛
یا خانۀ احمد را دیدم؛
یا خانه ای احمد را دیدم.
دقت قیلسه ی «ی» و «ۀ» و یا «ای» قۉشیمچه لری، بو اویده، احمد اېگه بۉلگنینی کۉره سته دی. بولر اېگه لیک قۉشیمچه لری دیر.
شونده دقت قیلسه ی «فارس ادبیاتيده، بیردن کۉپ اسلوب روش بار» اېندی بو اسلوب روشلرنینگ قرشیسیده ازبک تیل و ادبیاتيده قیسی تاووش بار و قیسی روش بار؟
بو سۉره ش نینگ جوابیدن اول، شو جمله لر:
1) در سر میز کتاب است؛
2) در بالای تپه برف است.
بیرینچیده کتاب بار، او کتاب حاضرگی پیتده میزگه عاید. ایکّینچیده برف بار، برف تپه گه عاید. اېندی بو ایکّی جمله گه «درسر و در بالای» «عایدلیک» منطقي نی یره تگن، شوندېک یاقاریده گی گپده «ی» و «ۀ» و یا «ای» قۉشیمچه لری ـ ده «عاید» بۉلگن منطقي نی یره تگن.
اېندی بو جمله لر نی ازبکچه گه گپیرسه ی، قیسی قۉشیمچه بیلن گپیره میز؟
قیسی قۉشیمچه بیر اشیانی باشقه بیر اشیاگه یا کیشیگه عاید قیلیب کۉرسته دی؟ یعنی اېگه لیک قۉشیمچه سی قیسی دیر؟ تک جواب بار: «نینگ» قۉشیمچه سی و اونینگ اوزنتیلری.
دوامی شعردن سۉنگره.
19 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(خوشبختلیک قۉلده بۉلمگن ایستکلردن کېلمه یدی، قۉلده بۉلگن نینگ اهمیتی نی بیلماق کېره ک!)
یامغیرنینگ سېسیگه باق، عشققه دعوت قیله دی
ماضیدن کولیمسه لهب، بیر استهزا ایله دی
بو ظالم یاققن یامغیر، اییریلیگنی بېرگن بو
بۉلگن او قاره بیر بخت، او بختدن او کېله دی
هر بیر دامله سېسیگه، آخ دېیب ییغله گن من
او ظالم کوزیاشیم نی، کولیمسه لهب سیله دی
اېشیکنی بیری اورسه، سېن کېلگن دېب اۉیلی من
او پیت که یامغیر بۉلسه، دل امید نی تیله دی
بیر یامغیر آقشامیده، اییریلیب کېتگن اېدینگ
بو یامغیرنینگ ایشی دېب، یامغیردن دل بیله دی
بو اوچون او توشگنده، یره نی تازه له یدی
کولیمسه لهب یره گه، عشققه دعوت قیله دی
آگاهلنتیریش!
1 . بیتماق؛ توگلماق، میوه بېرماق.
2 . پائیز؛ کوز (خزان).
3 . کوز؛ خزان.
4 . باتماق؛ چومیلماق (غرق شدن).
5 . عاید؛ باغلی (مربوط).
6 . باقیم؛ باقماق؛ قره گن.
7 . اوستون؛ یاقاری (بلند).
8 . یازماق؛ (نوشتن).
9 . ماضی؛ اوتگن (گذشته).
10 . بیلیرگین؛ معلومدار.
(خط ده یازماق نی بیتماق شکلده ـ ده رواج بېرگنلر. بیتماق توگلماق و میوه بېرماق و یازماق معنا بېره دی لېکن یازماغدن یان سۉزلرنی قۉللنسه ی، قۉلایراغ و شیرینراغ قۉللنیله دی بونینگ اوچون رواج بېرسه ی تۉغری ایش بۉله دی.)
آگاهلنتیریش! بیر جمله گپ، یا ـ ده شعرنینگ بیر مصره سیده، اگر فاعل، مفعول و فعل نینگ قاعده لری و بیر بیریسیگه مناسبتی کۉزگه توتیلمسه، یازو یا شعر یازیلسه، گرامرلی خطا بیلن یازیله دی. اۉچ محترم شاعریمیزدن اۉچ بیت نی سیزلرگه مثال کېلتیریب، اولرنینگ املا خطالرینی یانسیته من. بو شاعرلریمیز استعدادلی شاعرلر دیر. مېنیم هیچ قچان بیر شاعرنینگ شعریگه گپیم بۉلگن اېمس چونکه شعر ایتیش بیر هنر دیر. هنر مېنیم اوچون جوده دېیرلی و هنر اجرا قیله یتدیگن کیشی ـ ده دېیرلی دیر. مېن یا باشقه بیر کیشی نی حقی یۉق دیر بیر کیشی نینگ هنریگه لاف آتسه؛ لېکن آنه تیل اورتاق مالیمیز. اگر شاعرلریمیز آنه تیل نینگ املاسی نی بیلمه ی شعر یازسه لر یامان اۉرنک جوانلریمیزگه بۉله دیلر. مېنیم دردیم آنه تیل نینگ املاسی دیر.
باشده لازم کۉره من «فاعل، مفعول و فعل» اوچون ینه بیر قیسقه بېلگی بېرسم؛
اوندن کېیین اۉچ بیت نینگ املا خطالریدن یازو نی ادامه بېره من.
فاعل نیمه دیر؟ بیر کیشی یا بیر نرسه بیر ایش نی قیلسه، او کیشی یا او نرسه «فاعل» دېییله دی.
مفعول نیمه دیر؟ بیر کیشی یا بیر نرسه نینگ اوستیگه بیر ایش بجریلسه، مفعول دېییله دی.
فعل نیمه دیر؟ بجریلگن ایش نینگ نتیجه سی نی بیر کلمه بیلن کۉرستسه «فعل» دېییله دی؛ مثال «قیلدی»
هر بیر گپ و هر بیر شعرنینگ مصره سی «فاعل، مفعول و فعل» منطقی بیلن یازیله دی چونکه بیر گپ آغیزدن چققن پیتده، تیل نینگ طبیعتی حکم سوره دی؛
«فاعل، مفعول و فعل» نینگ منطقی نی اۉرته گه قۉیه دی.
یعنی «فاعل، مفعول و فعل» قاعده لری طعبی شکلده آغیزدن چیققن بیر گپ گه بار بۉلگن بۉلدی. اگر بو اۉچ قاعده نظرگه آلیلمه ی بیر جمله یا شعر یازیلسه، املا خطاسی بۉله دی. بو خطانی اۉچ بیتدن کۉرستماققه حرکت اېته من.
1 ـ بیرینچی شاعریمیزدن:
قیسی کون بولگای ایکان قویسانگ لبیم گه لب لرین
ای بت شیرین زبان قویسانگ لبیم گه لب لرینگ
شاعریمیزنینگ هدفیگه شونده ی بیر توشونچه بار «بیر کون بۉله می لبیمگه لبرینگنی قۉیسنگ» هدف بو توشونچه. لېکن شاعریمیز «اېگه لیک قۉشیمچه نی بو مصره ده ایکّی مرته قۉللنگن» بو قۉللنیش گرامرلی خطا بۉلیب، مصره نی منطقی نی بوزگن. نتیجه ده شاعریمیزنینگ ایتکن مصره سی منطق سیز گپ بۉلگن.
اېندی بو مصره نی اینجه لیمیز:
1 ـ قیسی کون «فاعل»
2 ـ بولگای ایکان قویسانگ لبیم گه «مفعول»
فعل و مفعول تۉغری شکلده کېلگن اېندی بو ایکّی سی نی «فعل» گه ضرورتی بار لېکن اۉرته ده فعل یۉق. اگر «لب لرینگ» نینگ عوضیده «لبلرنی» یازسه ایدی گرامر باقیمدن تۉغری بۉلیدی و او شعر منطقیدن «فعل» بۉلیدی. چونکه «مفعول» ده «قویسانگ» کلمه سی بار، بو کلمه ده «اېگه لیک (نینگ) قۉشیمچه بار» شاعریمیز «فعل» نینگ عوضیده ـ ده «لب لرینگ» دېب «اېگه لیک قۉشیمچه» نی تکرار ایتکن. یعنی بیر«فاعل، مفعول و فعل» ده ایکّی مرته بیر قۉشیمچه تکرار بۉلالمه یدی. اگر شونده ی یازیلسیدی تۉغری بۉلیدی:
قیسی کون بولگای ایکان قویسانگ لبیم گه لب لرنی.
بو شکلده تۉغری بۉلیدی چونکه «قویسانک لبیم گه» که قولاققه کېله دی، اېشیتکن کیشیگه سوال تاپیله دی «معشوقه نیمه نی شاعریمیزنینگ لبیگه قۉیه دی؟» لب نی می؟ سۉکیش نی می؟ محبت نی می؟ باید بیر جواب کېلسه امّا شاعریمیز جواب بېرمه ی «لب لرینگ» یازگن.
نېگه شاعریمیز «لبلرنی» عوضیده «لب لرینگ» یازیب گرامرلی خطا قیلکن؟ چونکه شعر منطقیده «لبلرنی» یازسه اېدی وزن و قافیه بوزیلیدی. شاعریمیز وزن و قافیه نی توزتماق اوچون آنه تیلمیزنینگ گرامری نی نظردن تشله گن. بو اخلاق شاعریمیزنی گرامر منطقیدن اوزاقلشتیرگن.
(بو منطق سیزلیک شاعرلرنینگ دقت نی گرامردن اوزاقلشتیره دی.)
شاعریمیزدن ایکّینچی خطا: بیر تیل قاعده لر و تاووشلرنینگ حقیقی سېسی بیلن تیریک قالاله دی. اگر قاعده لر تۉغری شکلده قۉللنیلمسه گرامرلی خطا اۉرته گه چیقیب گپدن منطق نی بوزه دی. اگر تاووشلرنینگ سېسی تۉغری شکلده قۉللیلمسه تیل نېگیزدن بوزله دی. ینه اۉرنک شو شاعریمیزدن:
بولگای، ایکان، قویسانگ. بو اسلوب نی تیلگه کېیلتیریش ازبکچه میزنینگ روحیگه ایقیری دیر. چونکه بو اسلوب تیل نی نېگزدن بوزه دی.
قنده ی؟ اۉرنک: ایکان! ایکان سېس شو شکلده تیلگه کېله دی «ای ــ کان» چونکه فارسچه نینگ اوستیدن کېلگن عربچه الفبا نینگ اۉزیگه خاص طبعی قاعده لری بار. بو قاعده لردن بیری «هیچ بیر کلمه نینگ باشیگه سېسلی حرف کېلمه یدی» اگر «یاد» دېک «ی» سېسلی حرف بیلن یازیلسه، بیرینچی سېسلی حرف سیسسز حرفگه اۉته دی چونکه ایکّینچی حرف ـ ده سېسلی حرف. یعنی «ی» سېسسیز بۉله دی چونکه ایکّینچی حرف «یاد» کلمه گه سېسلی حرف دیر. «واحد» کلمه ده ـ ده، «و» سېسلی شو منطق بیلن «و» سېسسیزگه اۉته دی. اگر کلمه نینگ باشیده «الف» کېلسه باشقه منطق اۉرته گه چیقه دی. «الف» هر کلمه نینگ باشیگه کېلسه «الف» دن اول «همزه» تیلگه کېله دی چونکه «همزه» نینگ وظیفه سی «الف» حرف نینگ سېسی نی کلمه نینگ ایکّینچی، اۉچینچی حرفی نینگ سېسگه مناسب سېس بېرماق دیر. «الف» سېسی «a» سېس دیر لېکن «a» سېس همزه بیلن «امروز» کلمه گه «e» سېسگه اۉته دی.
شوندېک اگر «الف» دن سۉنگره «ی» حرفی کېلسه و «ی» دن سۉنگره «کاف» حرفی کېلسه همزه «الف» سېسی نی «a» سېس بیلن «ی» سېس نی کوچلی شکلده تیلگه کېتلیره دی؛ «ای» دېک! شاعریمیزنینگ «ایکان» یازگن کلمه سی «ای ـ کان» شکلده اۉقینه دی. حال بو که بو تاووش نینگ حقیقی سېسی «اېکن» دیر. «اېکن» ده «همزه» الف سېسیگه «e» سېس بېریب «ی» سېس نی تیلگه ضعیف کېلتیره دی. چونکه «الف» دن سۉنگره یومشاق «ې» یازیلگن. «اېکن» شو شکلده تیلگه کېله دی «اې ــ ک a ن» یعنی «a» سېس «کاف سېس نینگ کا» سیدن کېله دی و تۉغری املاسی «اېکن» بۉله دی.
اۉرنک: «بهادر ایش نی قیلگن اېکن»
تاووشلرنینگ سېسی بیر تیل نینگ سلامتی اوچون جوده مهم و اهمیتلی دیر. تاووشلرنینگ سېسی نی باید که آکادیمیک فعالیت بیلن تنیب آلیب، املاسی نی آکادیمیک فعالیت بیلن جامعه گه بېرسک. باید که هر شاعریمیز و هر یازه ریمیز رهبر کتاب بیلن املانی یازسه. شو حاضر زمانده یگانه رهبر کتاب که آکادیمیک ایش بیلن جامعه میزنینگ خدمتیده بۉلگن «اۉزبېک تیلی سۉزلیگی» «نورالله آلتای» دن دیر.
اگر بو کتاب اساس آلیلسه خطالر آزه له دی.
بعضی کیشیلر که علاقه بیلن ازبکچه سۉزلرنی تنیته من دېب بېلگی سیز حرکت اېته دیلر، آنه تیل اوچون کتّه مصیبت بو کیشیلر دیر.
ایکّینچی شاعریمیزنینگ خطاسی، یازگن شعریدن بیرینچی بیت:
میلی سین کیلگین گلیم کوکلم اگرده کیلمه سین
سین آچیل گل گل قباغدن خی که گل آچیلمه سین
میلی سین «فاعل» کیلگین «مفعول» گلیم شعر منطقیده «فعل» یعنی «میلی سین کیلگین گلم» بو بیر هدف نی کۉرسته دی؛
گرامرلی باقیمدن خطاسی یۉق لېکن بو مصره ده ایکّینچی «فاعل، مفعول و فعل» بار.
مصره نینگ ایکّینچی قسمیگه «کوکلم» فاعل بۉلگن «اگر ده» «مفعول» بۉلگن لېکن فعل اۉرته ده یۉق؛
فعل، نې یېرده دیر؟
فعل یۉق چونکه شاعریمیز «فعل» نی یازمه ی «کیلمه سین» دېب «اراده نی» اۉز قۉلیگه آلگن. کۉکلم یا قیش یا خزانگه انسان حکم بېره یاله می؟
کېلسین ـ کېلمه سین دېب، بویورق بېره یاله می؟
بویورق «اگرده» دېگن شاعریمیزنیگ شرط گپی بیلن املا خطاسی بۉلمه ی می؟
بو مصره گرامر باقیمدن خطالی!
توغری سی:
«میلی سېن کېلگین گلیم کۉکلم اگر ـ ده کېلمسه»
«کېلمسه» اراده نی کۉکلم گه بېره دی؛
املا توزه له دی.
شاعریمیزنینگ ایکّینچی خطاسی: «اگرده» یازگن. «ده» سېس ازبکچه ده ایکّی معنا بېره دی:
1 ـ «ده» قۉشیمچه سی بیر حرکت نی زمان و مکاندن کۉرسته دی؛
اۉرنگ «کابل ده من» «یازو کتاب ده» «ساعت بیش ده بۉله دی»
2 ـ «ده» سېس قۉشیمچه سی یباندن کېلگن «هم» معناسی نی بېره دی؛
اۉرنک: شو قوماش مزارشریف ده بار، کابلده ـ ده بار.
«کابلده ـ ده بار، کابلده هم بار» معنا بېره دی. شاعریمیز «اگر» شرط سۉزیدن سۉنگره «ده» قۉشیمچه نی یازگن. بو «ده» قۉشیمچه «ـ ده» شکلده یازیلماغی کېره ک. یعنی چیزگی بیلن یازیلماغی کېره ک.
اۉچینچی شاعریمیزدن بو بیت:
بیرکوریب آیدیک جمالینگ آشنا بولدیم سنگه
نی قراکون لرگه قالیب مبتلا بولدیم سنگه
«بیرکوریب آیدیک جمالینگ» شاعریمیز نیمه دېگن؟ بو منطقسیز بیر گپ بۉلگن. تۉغری سی «بیرکۉریب آیدېک جمال نی» بۉلیشی کېره ک.
مصره نینگ تۉغری شکللی:
« بیرکۉریب آیدېک جمال نی آشنا بۉلدیم سنگه»
چونکه «جمالینگ» ده اېگه لیک قۉشیمچه بار «جمالینگ» معشوقه گه مربوط بۉلگن جمال حال نی کۉرسته دی حال بوکی شاعریمیز مشعوقه نینگ جمالی نی کۉریب اونگه التفات قیلماق مقصدده بو شعر نی یازگن. نتیجه ده شاعریمیز معشوقه گه قره گن یعنی جۉنه لیشی معشوقه گه بۉلگن و جمال نی کۉریب آشنا بۉلگن.
ایکّینچی مصره:
« نی قراکون لرگه قالیب مبتلا بولدیم سنگه»
«قراکون» «قره یا قرا» ازبکچه ده «کۉرماغنی» ایته دی حال بوکی شاعریمیز «قاره کون» هدف نی شعرگه یانستماق بۉلگن.
بو تکنیکی خطالر، هم شاعرلریمیزنینگ اثرلری نی اهمیت سیز قیله دی و هم جوانلریمیزگه خطا املا نی اۉرگته دی.
تیل بېلگی سی دوامی:
تورکی تیللر، قاعده باقیمدن فارس تیلیدن اوستون دیر. گۉزل یازماق اوچون، قبول بۉلگن تۉغری اسلوب، تورکی تیللرده بار دیر. بو اسلوب نینگ قاعده لری، بیزلرنی قېیینچیلیککه تشلمه ی، یۉلگه تۉغری له یدی؛
اگر که قیمتی نی بیلسه ی.
منه شو «نینگ» قۉشیمچه سی جمله نی تۉغری شکلده کېلتیرماق اوچون، بیزلرگه تۉغری یۉل نی آچه دی.
اېندی کۉرینگ فارس تیلیده «خانه ی احمد» یازیلسه او یازووگه «اوی احمد دن بۉلگنینی کۉرسته دی.» بو قیسقه جمله گه فارسچه ده اۉچ اسلوبلی یازوو بار، بو اۉچ اسلوبلی یازوونینگ قرشیسیده ازبکچه ده قنده ی یازوو منطقي بار؟
فارسچه سی «خانه ی احمد» بونینگ ازبکچه سی «احمدنینگ اویّی»
بو اوی احمد دن بۉلگنی نی فقط «نینگ» سېسی کۉرسته دی، باشقه حرکتلی ایش له ایشگه کېره ک یۉق.
بونینگ اوچون تورک تیللری نینگ قاعده لری بیلیرگین بۉلیب تنظیم لی دیر.
شو جمله لر:
1. در سر میز کتاب است؛
2. برف تپه آب شد.
ازبکچه سی:
1 . میزنینگ اوستیده کتاب بار؛
2 . تپه نینگ قاری سوو بۉلدی.
اگر دقت قیلسه ی «نینگ» قۉشیمچه سی همه سیگه ایشلنگن لېکن بو گۉزل قاعده، هیچ قچان خلق ایچیده رواج بۉلگن اېمس.
بو سبب دیر که گپیریش اسلوبی میز ناتۉغریلیککه کېته دی.
بو قیسقه جمله نی، خلقمیز قنده ی گپیریشه دی؟
اۉرنک:
1) احمد تی اویّی؛
2) احمد دی اویّی؛
3) احمد نی اویّی... شوندېک ناتۉغری اسلوب له گپیرشه دی.
«تی»، «دی»، «نی» سوادسیزلیگدن «نینگ» نینگ یېری نی خلق نینگ ایچیده آلگن؛
ناتۉغری لی دیر چونکه «اېگه لیک منطقیده، ناتۉغری دیر.»
بو جمله لردن هر بیری سی، نیمه منطق نی افاده له یدی؟ «تی» نینگ هچ بیر منطق معناسی یۉق؛
اساسآ تیلده یېری یۉق.
«دی» قۉشیمچه سی هدایت بۉلگن بیر «فعلده» مطلق بیر ماضی فعل نی توزه ته دی یا اۉزیدن آلدین کېلگن سۉزگه قۉشیلیب شکل یسه یدی لېکن جمله نینگ اۉرته سیده مونده ی منطق سیزلیک نی اۉینه می دی.
یا نی؟
اۉرنک: احمد کتاب نی آلدی.
بو جمله، شو حاضر پیتده، اجرا بۉلیب اۉتکن بیر ایش نی، اۉچینچی کیشیگه بیلدره دی؛
کتاب نی بیری سیگه عاید قیلمه یدی.
دوامی شعردن سۉنگره.
20 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(قارانغیلیک بیر حق دیر شکایت اِېتمه، آیدینلیک نینگ یۉلی او حق نینگ ایچیدن اۉته دی!)
یۉلده یوررکن پیتده، سېندن بیر خبر کېلدی
کۉز یاش نی توته مدیم، درد کېلیب باشگه ایلدی
آنه بابا قۉلیدن، ساتیلیب سن سېن پولگه
یارینگدن سن اییریلیب، کیریب سن باشقه یۉلگه
ایتکین بو قنده ی سِر دیر؟ مېنی خبرسیز قۉیدینگ
یا که چاره سیز قالیب، آنه آته گه اۉیدینگ؟
او پیت کۉز یاش توکرکن، او توکیش هنر می دی؟
اۉینیمگه کېلسین دېیب، اۉزینگ اوچون زر می دی؟
سودالی بۉلسه بیر قوش، او قوش جیم اولتیرور می؟
زهر نی جامگه تشلهب، یاریگه یوترور می؟
سېوگنیم بیری بار دېب، نېگه حق نی ایتمه دینگ؟
پولگه ساتیلگن پیتده، نېگه غوغا اېتمه دینگ؟
بو ایسکی گېله نکدن، عقل و آنگ بیقمه دی می؟
علم بیلیم چاغیده، انسان نی ییقمه دی می؟
گورجین بۉلیب سن سېن، وعده لرنی اونوتینگ
یا شاهین پنجه بۉلیب، پول اوچون مېندن اوتینگ
عشقینگدن قلبیمگه سېن، ایتکین تیر اورمه دینگ می؟
عشقینگگه توتساق قیلیب، سوداگه سورمه دینگ می؟
اېندی ایته من سېنگه، بو عشقدن آنت قالدی
ییغلی من مېن چاره سیز، بویوک درد کېلیب آلدی
آگاهلنتیریش!
1 . اونوتماق؛ اېسدن چیقرماق.
2 . جیم؛ آرام.
3 . یره ر؛ یره ماق؛ دردگه تېگماق.
4 . دېماق؛ ایتماق.
5 . آنت؛ خاطره.
6 . اۉرنک؛ مثال.
7. شعرده «بېرمدینگ سۉزی» ایکّینچی مرته بیرمه دینگ یازیلگن؛ نېگه؟ یازولرده «ه» سېسی ضعیف لشگنده، اۉزیدن اول کېلگن حرف نینگ سېسلی آوازیدن باید که ضعیف لشگن سېس نی آلسه، لېکن شعرده «شاعرنینگ اختیاری بار» «ه» سېسی نی کوچلی یا ضعیف شکلده بېرسه، لېکن الف سېس بیلن سېس بېرآلمه یدی.
تیل بېلگی سی دوامی:
بو قاعده اۉز شخصگه کېلگنده، ایکّی روشلی اسلوب نی استفاده قیله دی.
اۉرنک:
مېنیم کتابیم؛
مېنینگ کتابیم.
اۉز شخص بۉلمسه، باشقه لرگه «یم» قۉللنیلمه یدی عوضیده «نینگ و اونینگ اوزنتیلری» قۉللنله دی.
اۉرنک:
سېنینگ کتابینگ؛
اونینگ کتابی؛
شونینگ کتابی.
«نینگ» قۉشیمچه سی شعرنینگ ایچیده استفاده بۉلگن تقدیرده، شعرنینگ وزن نی اوچون و روان اۉقیشی اوچون، گاه پیتده «گ» و «بیرنچی ـ ن» آلینه دی.
اۉرنک:
شو شعر: «کېچه لرین ایچیده اوی قورقودن تولمسین»
«کېچه لرین» گه «کېچه لرنینگ» منطقی بار.
بو گپده «بیرنچی ـ ن» بیلن «گ» تاووشی یۉقاتیلگن زیرا شعر اوچون لازم بۉلگن.
بعضی کیشیلر، «نینگ» و «نی» نینگ یېری نی دقتگه آلمه ی، یازوو یا شعر یازه دیلر و لېکن ایکّی سی نینگ آره سی ده گی فرق، یېر بیلن کۉکلرچه دیر.
بو باقیمدن تیل نینگ کېله جگی اوچون دقت قیلیش شرط دیر.
بو اینگیچکه لیک و باشقه شوندېک ظریف قاعده لر تیلمیزنینگ بنیادی دیر.
دوامی شعردن سۉنگره.
21 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(موسیقی، شعر، ادبیات و تورلی عقل نینگ حکمی بیلن قۉلدن چیققن هنرلر، بیر ملت نینگ مستقلیگینینگ تامیناتی دیر. دشمن ـ دشمنلیک قیلماققه چلیشسه، بولرنی اېزماققه حرکت اِېته دی!)
غربت قهری نی، نېگه چېکه سن؟
قۉیبېردینگ سېن مېنی، غم نی ایکه سن
کسل بۉلدیم گلیم، کېلمه گنینگده
امیددن بېردیم من، بیلمه گنینگده
یوره کدن اېپ دعا، سېنگه اۉقیدیم
امیددن بیر اۉرتی، سېنگه تۉقیدیم
کېتینگ سن یبانگه، یبانچی مللکه
بېریب غم یوکی نی، تشلهب یوککه
بو قدر اېدی می، یا که بیر ظلمت
قۉلینگدن چېککنیم، او بیر فلاکت
تقدیرگه یازدینگ سن، عجیب درسنی
روحیمگه بېرمه دینگ، تازه نفسنی
تیل بېلگی سی دوامی:
«گه» قۉشیمچه سی بیلن «ده» قۉشیمچه سی نیمه دیر؟ قیسی یېرده قۉللنیله دی بولر؟
شو فارسچه جمله: «احمد به کابل رفت، وی در کابل است.» بو جمله گه «به» و «در» قۉشیمچه سی گپگه منطق بېرگن. اگر بو ایکّی قۉشیمچه نی استفاده قیلمسه ی، شو شکل نی جمله اۉزیگه آله دی: «احمد کابل رفت، وی کابل است.»
اېندی شو جمله گه اۉخشش بیر جمله ازبکچه گه یازه میز: بهادر کابلگه کېتدی، او حاضر کابلده. بو گپگه یا جمله گه، «گه» قۉشیمچه سی و «ده» قۉشیمچه سی منطق بېرگن.
«گه» قۉشیمچه سی: «گ» سېس حرفی + «ه» سېس حرفی = «گه» سېس نی بېرگن.
(مهم سېس)
هدف، نېگیزده گی سېس نی چیقرماق.
«ده» قۉشیمچه سی: «د» سېس حرفی + «ه» سېس حرفی = «ده» سېس نی بېرگن.
ازبک تیل و ادبیاتيده «ده» قۉشیمچه نینگ و «گه» قۉشیمچه نینگ نقشی یازوولرنینگ ایچیده، قیسی شکلده اۉینه له دی؟
دوامی شعردن سۉنگره.
22 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(بویوک خلق نینگ لیدری، حقیقت زهردېک بۉلسه ـ ده شربت کبی ایچه دی، چونکه حقیقتگه تسلیم بۉلمگن لیدر، بویوک خلق نینگ لیدری بۉلامه یدی!)
حوض نینگ باشیگه بیر گۉزل کېلگن
سووآله ی دېب بۉینی، سووگه اېگیلگن
زلفینینگ رسِمی، سوونینگ اوستیده
گۉزلنینگ گل یوزی، رخی نی قیلگن
سووسه دیم حوضگه، بارمس بۉله یدیم
آنگیم نی عشقیگه، قارمس بۉله یدیم
بیر طاس سوو قۉلیدن، ایچه من دېدیم
عشقیدن تقدیرنی، یارمس بۉله یدیم
یۉلیم توشدی عشققه، او اثنا اورگه
گۉزل نینگ یوزیدن، بوکیلدیم زورگه
هو مولا گۉزل نی، کیمگه یره تینگ؟
لطفینگنی رحم قیل، توشدیم بیر نورگه
قره مه دی ظالم، مېنگه او شیطان
یوره گ نی آلگن او، بېرمه یدی همان
درمانسیز بۉلگن او، دردلی یوره گیم
هو مولا رحم قیل، عجیب بو زمان
او حوض نینگ باشی، گل ایسی بۉلگن
آنگیمگه عقلیمگه، هوسلر تولگن
یره تینگ تنگری سن، مونده ی حیات نی
او زرافشان مېندن، عقل نی یولگن
تیل بېلگی سی دوامی:
آگاهلنتیریش: یېلـــــگن؛ خم بۉلگن؛ شمال که حرکت اِېتسه و بیر تمانده اېسسه، اونی «یېل سېس تاووشی بیلیرگین قیله دی؛
اېندی بو تاووشگه یومشاق «ې» قۉللنیلمسه «ییل» شکلده بۉله دی، ییل دېگن سۉزنینگ فارسچه سی «سال» معنا بېره دی؛
بو ظریفلیگدن کۉپی اۉزینی استاد دېگن و شاعردېگن بوزمه چی لر خبرسیز.»
تیل بېلگی سی دوامی:
«گه» قۉشیمچه سی نمه دیر؟
«ده» قۉشیمچه سی نمه دیر؟
«گه» اېسه، جۉنه لیش کېلیشیگی قۉشیمچه‌سی دېییله دی. او همیشه حرکت فعلیده، کېیین کېلیب، ایش- حرکتنی بیر تامانگه قره تیلگنینی کۉرسته دی.
اۉرنک:
مېن استانبولگه کېته من؛
بو گپگه هدف استانبولگه کېتماق، بو هدف نی بیلدیرماق اوچون، استانبولدن کېیین «گه» قۉشیمچه سی قۉللنیله دی.
او مېنگه سلام بېردی؛
بو گپگه مقصد، کیشیگه سلام بېرگنلیگی، بو جمله گه مېن کلمه سیدن کېیین «گه» قۉللنیله دی.
باشقه اۉرنکلر:
بیزگه تینچلیک کېره ک؛
تحصیلنی بیتیریب وطنگه کېته میز؛
مېن اونینگ اوییگه بارگن من...
شو جمله:
رمضان آییده تېنگریگه دعا قیله من.
بو گپگه جۉنه لیش قیسی تمانده دیر؟
کۉره میز جۉنه لیش «تېنگریگه» دیر. بونینگ اوچون تېنگری کلمه سیدن کېیین «گه» قۉللنیلدی.
اگر رمضان آیی نینگ آرقه سیده «گه» قۉشیمچه سی قۉللّینسه اېدی، جۉنه لیش آی کلمه سیدن کېیین کېلیدی، گپ نینگ منطقی بوزیلیدی.
رمضان آیی نینگ آرقه سیدن «ده» قۉشیمچه کېلگنی، او زمان نی کۉرسته دی که او زمانده، دعا او کیشی نینگ هدفیگه آلینگن.
شو اۉرنکلر:
بونده کتاب بار؛
شونده کتاب بار؛
اونده کتاب بار.
جۉنه لیش قوشیمچه سی بیلن:
کتاب بونگه عاید؛
کتاب شونگه عاید؛
کتاب اونگه عاید.
دوامی شعردن سۉنگره.
23 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(اوروش جبهه لری نی، اوروشده الپ بۉلگن انسانلر فتح اِېته دی، لېکن دولتنی، دولت بېلگی لی انسانلر قوره دی!)
آه یم یېرگه قالمسین، بو دردیم نی چاره قیل
بوکیلدی بۉینیم سېنگه، کۉرگین سېن گۉزل قندیل
آققن کۉز یاشلریم نی، بیر مرته پاک قیلمه دینگ
قیلگن جور ستمدن، حققه بۉلمدینگ قایل
قوپاریب آلدینگ مېندن، یره قیلیب یوره ک نی
پریشان اِېتینگ عشققه، آره گه تشلهب حایل
نېگه سېودیم مېن سېنی؟ آنگ نی باشیمگه آلمه ی
تیکن لیگنی گل ساندیم، بۉلدیم یۉلینگگه زایل
آچیلگن باغچه لرده، تورلی رنگلرده گل لر
کۉرمه یدی دل اولرنی، شیدا عشقیگه سایل
بۉی بوکر سېوسه اگر، کۉنگیل اۉلیمگه باریب
چاره سیز بۉی بوکدیم من، قبول قیلگین قندیل
آگاهلنتیریش!
1. یۉلچی؛ یۉلگه توشگن کیشی.
2. مجهوله؛ بیلّی سیز حیات.
3. اۉرین؛ یېر (مکان یا اشغال بۉلگن یېر)
4. کېلیشگی؛ یقین بۉلماق.
5. مۉلجللنگن؛ نشانگه آلماق (طرح کردن)
6. قۉللنیلگن؛ استفاده بۉلگن.
(آگاهلنتیریش! شعرنینگ وزنی اوچون گاه پیتده بیر تاووش نینگ بیر حرفی اېکسیک یازیله دی مثال شو مصره ده: اېندی یۉلـــــــــــــچی سن، باشقه یۉل لره. لره اصلنده یولرگه بۉلیشی کېره ک امّا شعر منطقیده بو جایز دیر، یازوولرده اېمس.)
تیل بېلگی سی دوامی:
«ده» قۉشیمچه سی نیمه دیر؟
ازبک تیلیده «ده» قۉشسمچه سی اۉرین- پیت کېلیشیگی قۉشیمچه سی دېییله دی.
او زمان و مکان اسملریدن کېیین کېلیب، حرکت، نرسه اۉشه مکانده، یا زمانده واقع بۉلگنی یا بۉلیشی مۉلجللنگنینی کۉرسته دی.
اۉرنک:
بیز کابل شهری «ده» یشه یمیز.
فارسچه سی: ما در شهر کابل زنده گی داریم.
بو گپگه مقصد بیر ېیرده یشماق نی کۉرستماق، بو گپده کابل شهری هدف بۉلگن، او ېیر ده یشه ماق نی بیان اِېته دی؛ بونینگ اوچون کابل شهریدن کېیین (کابل شهری بیر مکان دیر) «ده» قۉشیمچه سی قۉللنیلگن.
بو گپده تعیین بۉلگن بیر زمان بیلن بیر مکان بار. یعنی حاضر اوشه زمان نی بیان اېته دی که او زمانده کابل شهریده، اونینگ حیاتی سوره دی.
«ده» قۉشیمچه سی و «گه» قۉشیمچه سیده، دقت بۉلینمسه، استفاده بۉلگن پیتده، یېرلشگن یېرلرده خطا بۉله دی.
بو ایکّی سی، فارس تیلیده گی «به» قۉشیمچه سی و «در» قۉشیمچه سی نینگ منطقی دېک، یقین منطقلی بیر حرکت.
اۉرنک:
به کابل رفتم؛
در کابل هستم.
بو قیسقه جمله لر نی ازبکچه دن بیان اِېتسم:
کابلگه کېتیم؛
کابلده من.
باشقه اۉرنک:
به من ببین؛
کتاب در خانه است.
ازبکچه سی:
مېنگه قره؛
کتاب اویده دیر.
بو ایکّی قۉشیمچه نی دقت بیلن یازوولرده و شعرلرده قۉلنسه ی، محقق که یازوولر و شعرلریمیز گرامر باقیمدن بای کۉریله دی و ناتۉغری لی یۉقاله دی.
دوامی شعردن سۉنگره.
24 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(انسان لیک زمانیگه او پیت باره میز، زمان نی انسان بۉلمگن انسانلرنینگ قۉلیدن آلسه ی!)
هر کیم سېنی مېندن اگر اییرسه
جفا بېریب هجر یۉلیگه بېرسه
یخشی کون نی یامانلیککه قیرسه
رسوا قیلسین تېنگری مېنیم آه یمدن
بو یوره گیم سېندن بۉلمه یدی جدا
منکر اېمس بو دل بو عهد وفا
اۉیله مگین خطا کېلردېب خطا
اېسه دی او بخت یۉلیگه هوا
اگر اېسه سنبل گللی آرزو
زیبیش بۉلر قیز قوقوسی دوزو
یېلگن من نسترن گلی شب بو
بۉلسین شرف بیزگه بیربختنینگ یوزو
آگاهلنتیریش!
1. نېگیز؛ ریشه.
2. جۉنه لیش؛ حرکت (بیرتمانده حرکت)
تیل بېلگی سی دوامی:
«دن» قۉشیمچه سی نیمه دیر؟
شو فارسچه جمله: از کابل آمدم.
بو قیسقه فارسچه جمله گه «از» دېگن قۉشیمچه گپگه منطق بېرگن. «از» قۉشیمچه سی «الف + ز= از» بو قۉشیمچه «کابل» بیلن «آمدم» کلیمه لرگه معنا بېرگن. چونکه بو قۉشیمچه «چیقیش کېلیشیگی قۉشیمچه سی» نی شکل بېرگن. اگر از کابل آمدمگه «از» قۉشیمچه سی بۉلمسه، جمله منطقسیز قاله دی؛ بونینگ اوچون قۉشیمچه لر تیللرگه «الهی حکم دېک، مهم و خاص دیر!»
اېندی فارسچه ده «از» قۉشیمچه سی، ازبکچه میز ده قیسی سېس بیلن، قنده ی قۉللنیله دی؟
بو قۉشیمچه، چیقیش کېلیشیگی قۉشیمچه سی دېییله دی. بو قۉشیمچه «د» سېس حرفی و «ن» سېس حرفی/ تاووشیدن شکل تاپیب، «دن» شکلده یازیلیب، «د» بیلن «ن» نی بیرلشتیریب، «دن» سېس بېره دی.
(تیل اوچون مهم چیققن سېس دیر!)
«دن» قۉشیمچه سی ازبک تیلی و ادبیاتیده قنده ی و قیسی یېر ده قۉللنیله دی؟
چیقیش کېلیشیگی تیلمیزگه «دن» قۉشیمچه سی بیلن شکللنه دی.
بو قۉشیمچه نینگ قنده ی قۉشیلیب ایشله یشینی مثاللر بیلن یازه من.
1) دلیللر سبب بۉلگن حادثه لرگه:
اۉرنک:
بیرینچی مثال:
باش آغری «دن» تورالمه دیم.
فارسچه سی:
از درد سر ایستاد شده نتوانستم.
بو جمله گه «دن» فارسچه دن «از» نینگ منطقي نی یره تگن.
ایکِّینچی مثال:
اویت «دن» کېلالمه دی.
فارسچه سی:
از شرم آمده نتوانست.
2) سبب بۉلگن حادثه لرده:
اۉرنک:
ساووق «دن» قاتّدیم.
3) باشله گن حادثه لرده:
اۉرنک: بیر «دن» اونگه چه یاز.
4) بیر حادثه نینگ قرشیسیده:
اۉرنک: قار «دن» قاچدیم.
5) اجرا بۉلگن حادثه لرده:
اۉرنک: او سفري «دن» حكايه قيلدی.
دوامی شعردن سۉنگره.
25 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(اۉز خطاسی نی کۉرمسلیگدن کېلگن لیدر، خلق نی بیر یېردن باشقه یېرگه تشیالمه یدی!)
کیتماق ییتماق ییتماق ایتماق ایتماق بیتماق قیتماق
دردیم نی کیمگه ایتسم، باش آلیب نیره کېتسم؟
بوعشق مېنی اۉلدیرگن، جاندن می یاردن بیتسم؟
تیتره تکن دل نی بو عشق، زعفران ایسگه تشلهب
لېکن تیکن باتیرگن، بو حال نی قنده ی ایتسم؟
قرارسیز دلدن بۉلیب، تسلیم بۉلدیم بو عشققه
یۉلی که کېچه بۉلگن، کندوز گه قنده ی قیتسم؟
عشق هواگه توشدیم من، بیر جنونگه باش قۉییب
جنونلی یشم بیلن، باش آلیب قیرگه یېتسم؟
اوسیز بۉلسم بیر نفس، سارسیله دی نفسلر
روح که توتساقیده دیر، قیتماق نی قنده ی اېتسم؟
عشق دېگن بو بلادن، باش آلیب نیره کېتسم؟
ییغلی من دردیم بیلن، یاردن می جاندن بیتسم؟
تیل بېلگی سی دوامی:
شوندېک تورلی ـ تورلی گپلرگه قۉللنیله دی. منطق شو: اگر فارسچه ده «از» قۉشیمچه سی نی نظرگه آلمه ی، یازوو یازسه ی، محقق که جمله لرنینگ منطقی، منطقسیز و بیلیسیز بۉله دی. فارسچه ده اۉخشش ازبک تیلی و ادبیاتیده «دن» قۉشیمچه سی شونچه اهمیتلی بیر ایشله یش دیر.
باشقه بیر جهتدن بو قۉشیمچه نېگیزگه همده کۉپلیک و اېگه لیک قۉشیمچه لریگه قۉشیلیب یازیله دی.
اۉرنک:
باغلریمیز «دن» اۉزیم کېلتیردیک؛
افغانستانینگ شهرلری «دن» خبریمیز بار.
شو فارسچه جمله لر:
از این مکتب فارغ شدم؛
آنجا درس خواندم؛
از او لیاقت من را پرسان کن.
اېندی بو فارسچه جمله لر نی ازبکچه تیلدن یازه میز:
شو مکتبدن فارغ بۉلدیم؛
او یېرده درس اۉقیدیم؛
«اوندن» مېنیم لیاقتیم نی سۉره.
«اوندن» کلمه سی، قیسی منطقدن یره تیلدی؟
ازبکچه ده «بو»، «او»، «شو» دېگن ضمیرلر بار.
دوامی شعردن سۉنگره.
26 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(قرآنینگ منطقیده تېنگری برچه قوُللر بیلن عینی مسافه ده دیر، لېکن انسان بو مسافه نی باشقچه قیله دی!)
سوو کبی دلیم کېتگن، خاص کېلین خاص کېلین
نقطه ـ نقطه بو دلگه، باس کېلین باس کېلین
یا که زهرلی الَم، یا سعادتلی گل نی
فقیرنینگ کوکره گیگه، آس کېلین آس کېلین
دامچه ـ دامچه مثالی، دامله یدی بو سینه دن
عشقنینگ محبتیدن، کۉرگین اې الماس کېلین
هجر دلگه اۉلیم دور، حیات اۉیینی بۉلمس
وصال نی روا قیلگین، قویاشلی اساس کېلین
مَلَک مثالی بۉلگین، آق لباس بیلن یورگین
اویلنگین عزیزینگ له، خاص کېلین خاص کېلین
آگاهلنتیریش!
1. ضمیر؛ انسانینگ ایچی یا انسانینگ ماهیتی.
2. تورکومی؛ گروه؛ تقِیم؛ دسته...
3. قۉللنیلدی؛ استفاده بۉلدی.
4. چیقیش؛ چیققن.
5. کېلیشیگی؛ یقین بۉلگن؛ توافققه بارگن.
6. آرتیرله دی؛ علاوه بۉله دی.
تیل بېلگی سی دوامی:
ضمیر نمه دیر؟
ضمیر انسانینگ باطنی، کۉنگیلده گی یوره ککه یاشیریلگن سِر، راز، اندیشه و آت و باشقه ایریم سۉزلر تورکومی، که اۉرنیگه قۉللنیله دی.
اۉرنک: بهادر حقیقت نی ایتدی؛ او حادثه نی بۉییدن ـ بۉییگچه ایتدی. بو جمله گه بیر دفعه بهادرنینگ اسمی قۉللنیلدی، ایکّینجی دفعه اسمنینگ عوضیده اونینگ ضمیری «او» قۉللنیلدی. بو گپده «او» ضمیر دېییله دی.
دوامی شعردن سۉنگره.
27 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(قورقاق لیدر دیکتاتور بۉله دی چونکه هر پیت اۉز قیلگنی نینگ سایه سیدن قورقه دی، او قورقو اونی ظالمراغ یاپه دی!)
کېچه دن شبنم توشکن، پارله گن کۉزگه
باقمه سن قصدلهب قصدلهب، قوُل بۉلگن بو یۉزگه
ساچینگنی تۉک سینه مگه، دردینگنی سۉیله
یېتر که قصدلهب قصدلهب، باقمه بوکوزگه
کۉزینگدن سوال قیله ی، شبنم نېدن آقیرگن؟
شبنم آقیرگن کۉزدن، تۉکمه یولدوزگه
قویاش نینگ نوری اینسه، شیرین بۉلگن اوستینگدن
یانسیته دی عشق نی او، نور تشلهب کوندوزگه
بلبله لی هوانگگه، ایتکین که مېن نه اېله ی؟
یېتر که بویروق بېرگین، قوُل بۉلگن سۉزگه
کېچه که قدح ایچرکن، تبسیمینگ له
نې بۉلدی ایلندینگ، غم لی بیر اۉزگه؟
میزبان اگر که سن، مهماندن سۉچ اخترمه
ییقمه خطالرینگ نی، قوُل بۉلگن یۉزگه
تیل بېلگی سی دوامی:
«بوندن»، «اوندن» و «شوندن» نیمه دیر؟
اېندی «بو»، «او» و «شو» ضمیرلر بیلن «دن» قۉشیمچه نی (چیقیش کېلیشیگی قۉشیمچه سی نی) قۉشه میز، اولردن «بوندن»، «اوندن» و «شوندن» تاووش سېسی نی یره ته میز.
کۉرستیش ضمیرلرگه چیقیش کېلیشیگی قۉشیمچه سی قۉشیلگنده، مذکور ضمیر بیلن، چیقیش کېلیشیگی آره سیده، بیر «ن» تاووشی آرتیرله دی.
نېگه؟
تیل مستقل اۉز حریتی بیلن تاریخ بۉییچه حرکت اِېتکن.
کیشی یا کیشیلر، خواهله گنلری اوچون تیلگه قاعده قۉیالمگنلر. زیرا تیل بیر ملتینگ ملی مالی دیر. ازبک تیلی باشقه تیللر کبی تاریخ ایچیده قاعده لرگه اۉزی اېگه بۉلگن و یۉل کۉرستیچی بۉلگن و اۉزی خواهله گن سېس نی هر بیر حرکتگه بېرگن. تیل شناسلر اېسه او زمانینگ روحیگه قره ب و تیلنینگ ایستگیگه قره ب حرکت اېتگن.
بونینگ اوچون ضمیرلر بیلن «دن» قۉشیمچه سی نینگ آره سیگه «ن» تاووشی نی یېرلشتیرگن. زیرا او سېسگه ضرورت تاپگن.
(انسان تاریخ بۉییچه تیلنینگ اراده سیگه باغلی بۉلگن. انسان قاعده قۉییچی بۉلمگن زیرا تیل ملی بیر دېیر دیر بیرکیشی یا کیشیلرنینگ مالی اېمس!)
اۉرنک:
بو + ن + دن = بوندن؛
شو + ن + دن = شوندن؛
او + ن + دن = اوندن.
«بو» ضمیرگه، یعنی فرض قیلینگ قرشینگیزده گی نینگ نامی نی توتمه ی، بیر ضمیر قۉللنسنگیز «بو» یا «او» یا «شو» نی قۉللنسنگیز «بو یا او یا شو» ایتکنینگیز تقدیر ده، هدفنگیز قرشینگیزده گی جانلی بیر کیشی یا بیر جانسیز دیر. اگر او ضمیرلر بیلن «دن» قۉشیمچه نی بیر یېرده قۉللنسنگیز، قنده ی بیر تازه تاووش اۉرتگه چیقه دی؟
اۉرنک: بو + دن = بودن. شو + دن = شودن. او + دن = اودن. دقت قیلسنگیز کۉره سیز، بۉلرده منطقسیزلی بار. چونکه «بودن»، «شودن» و«اودن» ازبک تیلنینگ قالیبگه کیرالمه یدی. بونینگ اوچون تیل بۉلرگه بیر شکل بېرگن و آره گه «ن» سېس تاووشی نی علاوه قیلگن. زیرا تیل اۉز حریتی بیلن تاووشلرگه سېس یره ته دی چونکه بو روش بیر تاریخی ایشله یش دیر. بیلماغیمیز کېره ک بوکونکی تۉغری و ذوقلی گپیریشیمیز، تاریخ ایچیده سورکه لنیب کېلگن و تۉغری یېرلرگه تاووش لر نی یېرلشتیریلگنی اوچون اۉرته گه چیققن!
بونینگ اوچون تیل حکم قیلگن اسلوب بیلن، گپیریشیمیز و یازیشیمیز شرط.
دوامی شعردن سۉنگره.
28 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(کیمسه ـ کیمسه نی قوُللیککه آلالمه یدی، عقل اگر باشدن کېتمسه!)
سحر وقتی باردیم مېن یار اوییگه
اېشیگی نی اوردیم بۉیدن بۉییگه
چیقیب کېلدی کۉزلری بیر سورمه لی
گل دېک آچکن گل یوزی نی کۉرمه لی
قرهب قالدیم مېن توریب گل یوزیگه
عشق لی وفا دېدیم گۉزل کۉزیگه
دېدم سېندن تاپدیم بویوک سودانی
دل نی دلگه بېریب تاتلی دوانی
دېدی یۉق ـ یۉق مېندن باشقه سورمه لی
کۉزگه یاقسه دل نی کباب کۉرمه لی
اېشیگیم نینگ برکتی باش دور
سېوگن یارگه محبتی آش دور
سېن کېلیب سن، سېن بۉیورگین اویمگه
قدم قۉیگین عزیزیم بو تۉیمگه
سورمه لیککه کېلگنینگ تۉی اېمس می؟
باغ دلیگه سیپگنینگ بوی اېمس می؟
قۉرقمه دن سېن کېلیب سن عشق اوییگه
محبت نی عشققه بېریب بۉییگه
عشق یۉلیگه دلمیز اسلان دور
قدم قۉیسک اثری مینگ شان دور
اۉلیم کېلسه بۉیورسین عشق یۉلیدن
تاپشیرگن بیز دل لرنی روح قۉلیدن
آگاهلنتیریش!
1. جۉنه لیش کېلیشیگی قۉشیمچه سی «گه» قۉشیمچه سی.
2. ضمیر؛ انسانینگ دېیرلری؛ انسانینگ ایچ دنیاسی.
3. قوییده گیدېک؛ شو آست ده گی دېک.
4. آست، اوست؛ فارسچه سی بالا، پایین.
تیل بېلگی سی دوامی:
شو فارسچه جمله: کتاب یکه در سر میز هست از احمد است، او قلم هم از اوست.
«از اوست، از این است، از آن است، این دارد، آن دارد»
بولر فارسچه ده «ضمیر» بیلن یازیلگن «او، آن، این...» یا ازبکچه ده؟
«اونگه بار، شونگه بار، بونگه بار یا بو کتاب اونده ـ شونده، بونده» شکلده بۉله دی.
«او»، «بو» و «شو» کبی کۉرستیش ضمیرلرده، جۉنه لیش کېلیشیگی، «گه» قۉشیمچه سی قۉشیلگنده، قۉشیمچه بیلن مذکور ضمیرلر آره سیده بیر «ن» تاووشی آرتیریله دی و قوییده گیدېک یازیله دی.
اۉرنک: اونگه، شونگه، بونگه. دقت بۉلینسین «او»، «شو» و «بو» کبی ضمیرلرده «گه» قۉشیمچه سی (جونه لیش کېلیشیگی قۉشیمچه سی) قۉشیلگنده، تیل تاریخي ترقیاتیدن اۉزیگه خاص بیر اسلوب نی کېلیشتیرگن. تیل گپنینگ ایچیده اۉزیگه خاص بیر روح نی یره تگن. بونینگ اوچون «او، شو و بو» ضمیرلر بیلن «گه» قۉشیمچه نینگ آره سیگه «ن» سېس تاووش نی یېرلشتیرگن؛ اوندن، شوندن دېک!
اگر «او» ضمیرنینگ یانیده «گه» قۉشیمچه قۉشیلسه «اوگه» شکلده اۉقینه دی، بو اۉقینیش تیلنینگ ظرافتی نی بوزه دی. بونینگ اوچون تاریخ ایچیده سورکه لب کېلیب (صیقل بۉلیب) «او» (ضمیر) و«گه» قۉشیمچه نینگ آره سیگه بیر «ن» تاووش نی یېرلشتیرگن. «ن» سېس تاووشی بیلن «او» ضمیر و«گه» قۉشیمچه سی بیرلشیب «اونگه» شکلده سېسی نی چیقرگن. شونده ی شو و بو؛ شونگه و بونگه شکلده بۉلگن. بیلماغیمیز کېره ک ازبک تیلده بیر سۉز یۉق که او سۉز منطقسیز بۉلسه.
یعنی نېگزی بیلّی بۉلمسه؛ بو اندازه مکمل تیلنی نېگه ضعیف و ساووق و روحسیز شکلده یازه دیلر؟ تعجب بیلن قره یمن!
دوامی شعردن سۉنگره.
29 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(علمسیز بیر خلق یشمگه حکم سورالمه یدی، او خلق قوُللیککه محکوم!)
چرچه دیم حیات، کېلمه اوستگه
تشله دینگ مېنی، قاپقره آستگه
جوانلی اۉتتی، بهار کېلمه دن
خزانگه بېردینگ، بۉلمگن دوستگه
کولمه دی یوزیم، بو دردلی یوزیم
بۉلمه دیم مطلوع، بۉلیب بو دستگه
یالغیز باش بیلن، قارانغیده من
بو حالیم بیلن، توشدیم بو بستگه
دنیا ظلمی له، اوردینگ سېن مېنی
عذابگه بېریب، دردلی پرستگه
اییریلدی سېندن، بخت سعادت
بۉلدیم پیشیمان، توشدیم بو هستگه
آگاهلنتیریش!
1. یالغیز؛ یکه.
2. انفاذ؛ فرمان نی بجرگن.
3. توشوم کېلیشیگی؛ «نی» قۉشیمچه سی.
تیل بېلگی سی دوامی:
«سېنی، مېنی» نیمه دیر بولر؟
بیرینچی شخص بیرلیک و ایکّینچی شخص بیرلیک، «نی» قۉشیمچه سی بیلن، ضمیر یره ته دی.
مثال:
سېنی و مېنی!
بیرینچی شخص بیرلیک و ایکّینچی شخص بیرلیک کیشیلیک ضمیرلریگه توشوم کېلیشیگی، «نی» قۉشیمچه سی قۉشیلگنده، بو ضمیرلر، ایکّی «ن» تاووشیدن بیر دانه سی نی حذف قیله دی و قوییده گیدېک یازه دی؛
اۉرنک:
مېن، بیرینچی شخص ضمیر + نی = مېننی؛ لېکن مېنی شکلده یازیله دی چونکه بیر «ن» سېسی چیقریله دی.
سېن، ایکّینچی شخص ضمیر + نی = سېنی.
«مېن» بیرنچی شخص ضمیر «نی» قۉشیمچه سی بیلن تۉپلنگنده، ایکّی «ن» حرفی اۉرته ده بۉله دی.
اېندی اگر ایکّی «ن» نی، یانباش له ـ یانباش یازسک، شونده ی یازیله دی «سېننی»
اگر دقت قیلسه ی، «ن» تاووشی بو یازوده، ایکّی دفعه تیلگه کېله دی حال بو که آنه تیلمیزده «ن» سېسی بیر دفعه تیلگه کېله دی، بونینگ اوچون آره دن بیر «ن» آلینه دی و بۉله دی «مېنی»
«مېنی» نینگ نمه معناسی بار؟
اگر «مېنی» نی فارسچه گه ترجمه قیلسه ی، بو کلمه «من را» معنا بېره دی، شو شکل جمله یره تیله دی اۉرنک: من را خبر کرد.
ازبکچه سی: مېنی خبر قیلدی.
بو قۉشیمچه لی ایکّی کلمه که بیر تازه تاووش نی یره ته دی، کوچلّی شکلده «م» تاووشی تیلگه کېلیب، اوندن سۉنگره یومشاق «ې» تیلگه تېگیب اۉته دی و وندن سۉنگره «ن» بیلن «ی» سېس تاووشلری کوچلّی شکلده تیلگه کېله دی، نتیجه ده «مېنی» سېسی نی چیقره دی.
«سېنی» تاووشی ـ ده شو منطق بیلن یوریدی.
(آگاهلنتیریش! مینی و سینی شکلده بۉلمه یدی، محقق یومشاق «ې» بیلن یازیله دی مېنی و سېنی شکللرده بۉله دی. بیلرسیزلرمی نېگه بۉلمه یدی؟ هر تیل نینگ اسلوب گپیریشی بار، او اسلوب توغیلگندن اعتباراً طبیعي شکلده انسانینگ طبیعتیگه یېرلشه دی؛
انسان اېسه، ایسته سه ایسته مسه او اسلوبگه باغلی قاله دی.
اېندی ازبکلر اۉز آره لریده گپیریش پیتده مېن ـ سېن دېگن زمانده تیل «ی» نی کوچلی شکلده سیسلنمه یدی لېکن اۉیین بوزه ر بعضی شاعرلریمیز و بعضی استادلریمیز «ی» نی یازه دیلر امّا اۉقینیشگه یومشاق «ې» شکلده اۉقیدیلر. بو اینچه لیگدن اۉزلرینینگ خبرلری یۉق چونکه توشونمگن شاعرلر و استادلر بۉلگن بو کیشیلر. زیرا بو کیشیلر فارسچه اسلوبی بیلن یازسه لر ـ ده تیل اۉز حریتی بیلن بولرنینگ تیلیگه او اثنا حکم سوره دی. بونینگ اوچون بیر ازبک اۉقونیش پیتده ازبکچه اسلوبی بیلن اۉقیدی؛ بو جنابلر خبرسیز بو حقیقدن!)
دوامی شعردن سۉنگره.
30 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(خلق توزلمگن بیر ملککه دولت توزلمه یدی!)
آگاهلنتیریش!
1. اورین پیت کېلیشیگی قۉشیمچه سی؛ «ده» قۉشیمچه سی.
2 . «یایه ر» و «آته ر» یازولرگه «یایر و آتر» یازیلماغی کېره ک. مېن اېسه شعرنینگ وزنی اوچون «ه» سېس نی «ه» حرفدن آلدیم یعنی قۉلندیم.
تیل بېلگی سی دومی!
«اونده»، «شونده» و«بونده» نیمه دیر؟
«اونده»، «شونده» و «بونده» کبی تاووش سېسلری، «ده» (اورین پیت کېلیشیگی قۉشیمچه سی) قۉشیمچه سی بیلن یسه له دی. لېکن «او، شو و بو: ضمیرلر بیلن «ده» قۉشیمچه نینگ آره سیده «ن» سېس تاووشی اضافه بۉله دی.
«او»، «بو» و «شو» کبی کۉرستیش ضمیرلرگه، اۉرین پیت کېلیشیگی قۉشیمچه سی (ده قۉشیمچه سی) قۉشیلگنده، نېگیز بیلن قۉشیمچه آره سیده بیر «ن» سېسی کیره دی.
اۉرنک: او + ن + ده = اونده. بو + ن + ده = بونده. شو + ن + ده = شونده کبی.
بو درسمیزده «ده» قۉشیمچه سی بیلن «او»، «بو» و «شو» کبی ضمیرلر، قۉشیلگنده، تیل بو ایکّی سی نینگ آره سیده «ن» سېسی نی ایسته یدی؛
بونینگ اوچون بو تاووش نی استفاده قیلماغیمیز شرط.
اگر «ن» سېس تاووشی قۉشیلمسه اېدی، ایکّی کلمه نینگ قۉشیمچه سی بیلن، قنده ی آواز چیقیدی؟ «او» سېس تاووشی بیلن «ده» سېس تاووشی نی قۉشگنده، ایکّی سېسدن «اوده» سېسی چیقیدی. بو آواز تیلده اویگونسیز شکلده کېلیدی؛
بونینگ اوچون تیل زمان ایچیده سورکه لب «او» سېسی بیلن «ده» سېس تاووش نی آره سیده «ن» حرف سېسی نی یېرلشتیرگن و بو حرف بیلن «اونده» سېسی یسه لگن. «بو قاعده لرگه، قیدسیز و شرط سیز تسلیم بیز.»
«او» ضمیر ایکّینچی کیشی نینگ ضمیری دیر، «ده» قۉشیمچه بیلن قۉشیلگنده، او کیشیدن او پیتده، اجرا بۉلگن عمل نی کۉرسته دی.
اۉرنک:
اونده قلم بار؛
بونده یۉق؛
شونده بار.
ادامه سی شعردن سۉنگره.
31 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(ییغله ماغنی خلققه اۉرگتمه! اگر بیر مرته خلق یغی نی قوتیلماق اوچون قبول قیلسه، باتور باله لرنینگ زمانی قالمه یدی؛ فکر یره تیش قېیین بۉلیب، خلق قوُل لیککه بۉیین اینه دی!)
هرقره ش بال اېمس می؟ قربان بۉلگن بودل گه
آچمه باشقه گه یوز نی، قربان بۉله ی بو گل گه
فغان اېله یدی بلبل، اۉرگېله ی دېب گلی گه
ایس گلی نی خواهله مس، یایلسه هر ساحل گه
عزرائیل کېلر اونگه، قوقو باشقه گه کېتسه
جفا ایلر گلیدن، بو درد توشسه منزل گه
یایمه زلفینگدن قوقو، کېتمسین باشقه یېرگه
یایلمسین تاتلی بوی، باشقه بۉلگن بلبل گه
آگاهلنتیریش!
1 . قوقو؛ ایس.
تیل بېلگی سی دوامی:
بو اورین پیت کېلیشیک قۉشیمچه سی، آتگه، آت جنسیده گی سۉزلرگه و قۉشیلیب کېلگن کۉپلیک و اېگه لیک قۉشیمچه لرگه، قۉشیلیب یازیله دی.
اۉرنک:
مکتبده؛
مکتب + ده = مکتبده.
اویده؛
مکتبیمیزده؛
مکتب + یمیز + ده = مکتبیمیزده؛
اوینگده کبی.
ساده راغ ایتسم:
1) «ده» قۉشیمچه سی آت جنسیده گی سۉزلرگه، (مکتب و اوی کبی سۉزلرگه) قۉشیلیب یازیله دی.
اۉرنک:
مکتب ـ مکتبده؛
اوی ـ اویده.
2) آت جنسیده گی سۉزلر بیلن قۉشیلیب کېلگن کۉپلیک و اېگه لیک قۉشیمچه لرگه ـ ده قۉشیلیب یازه له دی.
اۉرنک: باغیمیز ـ باغیمیزده؛
شهرمیزـ شهریمیزده کبی.
«باغیمیز یا شهریمیز» ـ « یم سېسی اېگه لیک یم بیلن یز قۉشیلگنده» کۉپلیک نی کۉرسته دی.
دوامی شعردن سۉنگره.
32 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(تش کۉریلیش اهمیت تاپگن بیر خلققه، ایچی نی قورت ېییه دی!)
بو دردلرینگ بیرکون کېتر ییغلمه
قیش بۉلگن کون یازگه بیتر ېیغلمه
یېر یوزیدن کۉککه اۉچدی فریادینگ
تاپیلگن درد بیر کون ییتر ییغلمه
گل اطراف ده تیکن بار دیر محقق
تیکن لردن روزگار قیتر ییغلمه
قیش ـ ده بۉلسه قیشدن سۉنگره بهار دیر
بو درد کېلگن بیر کون کېتر ییغلمه
دایم سېوگی درد بۉلمه دن بۉلیلمس
دردسیز سېوگی یالغان ایتر ییغلمه
سېن قان له دینگ یغـی بیلن ایچیم نی
دل ـ ده بۉلسنگ بو ده یېتر ییغلمه
آگاهلنتیریش!
1. اۉتر؛ بیتر شونده ی سۉزلر که، بو شعرده بار، ینه «ه» حرف سېسی توشونچه گه بېره دی، یازیلسین می؟ یازیلمسین می؟ یعنی «اۉته ر» «بیته ر» شکلده می بۉلسین؟ یا ده «اۉتر» «بیتر» شکلده می بۉلسین؟ یا بعضی تیل بیلمگنلر دېک الف بیلن یازیلیب «اوتار» «بیتار» می بۉلسین؟ اوتر یا بتر سۉزیگه «ر» حرفدن اول «ت» حرف بار؛ «ت» حرف نینگ تلفظی، سېسلی آواز بیلن بولیب «a» سېسگه یقین بیر سېس بیلن تیلگه کېله دی. بو سېس «ر» حرف و «ت» حرف نینگ آره سیگه «ه» حرف سېسی اوچون رل اۉینه یدی، بونینگ اوچون «ه» و «الف» حرف یازیلیشی خطالی بۉله دی. شاعر شعرنینگ وزنی اوچون «ه» سېسی نی کوچلی شکلده قۉللنسه، شاعرلیک اختیاری، لېکن «الف» سېسی نی قۉللنالمه یدی.
شونده ی «ت» حرف نینگ عوضیده باشقه حرف بۉلسه ـ ده محقق که او حرف نینگ سېسلی آوازی نظرگه آلینه دی.
2. ايله، بيرله، بيلن، بيرلن، له؛ فارسچه گه همراه، با... قوشیمچه لرگه اۉخشه گن حرکتلر.
3. نېگیز؛ ریشه.
تیل بېلگی سی دوامی:
بیلن، له، ایله، بیله نیمه دیر بولر؟
فارسچه ده «همراه» و «با» تاووشلری جمله نینگ ایچیده، «بیر نرسه نی باشقه بیر نرسه بیلن بیر یېرده، بیر حرکت نی کۉرسته دی.»
اۉرنکلر:
احمد همراۀ محمود در کابل رفت؛
کتاب با قلم در سر میز است؛
با من بازار میروی؟
همراه ای من درس می خوانی؟
ازبکچه ده «بیلن» قۉشیمچه سی خودّی «همراه و با» کبی ایشله یش قیله دی.
اۉرنک: بای جان آی قیز بیلن کابلگه کېتدی؛
کتاب بیلن قلم میزنینگ اوستیده؛
مېنینگ بیلن بازارگه کېته سن می؟
مېنیم بیلن درس اۉقی سن می؟
شونینگ کبی «له»، «ایله» و «بیله» تاووشلری تورک تیلرنینگ گپیریش و یازوولریگه قۉللنیله دی، لېکن ازبک تیلیده «بیلن» قۉشیمچه سی کۉپراغ استفاده بۉله دی. جامعه ده بیز ازبکلرنینگ آره میزگه کونلیک حیاتده «بیلن» قنده ی قۉللنیله دی؟
شو مثال:
احمد «مینه م» بازارگه کیتیم.
بو شکلده منطقسیز سېس بیلن استفاده بۉله دی؛
دقتیمیز بارمی؟
دوامی شعردن سۉنگره.
33 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(دنیا تاریخیده زور اوستون کېلگن، مظلوم بۉلیب ییغلمه، زور کلتوری سېندن کېتمسین!)
بهار هوا ساچلرینگنی سـیله یدی
خوشلی هوا بهاردن بخت اېله یدی
نم لی بولوتلردن یامغیرنی بېریب
عشقدن عشقنی سېنینگ اوچون تیله یدی
یشیل یپراغلی آچیلگن گللردن
تاتلی قوقو بیلن روح نی بېله یدی
اگر کېلسنگ بو بهارگه سېن بهار
سېنی بو دل اۉز عشقیگه تیله یدی
تیل بېلگی سی دوامی:
بویوک + گه = بویوککه؛ بو نیمه دیر؟
بویوک + «گه» قۉشیمچه سی قۉشیلگنده، نېگه «بویوکگه» شکلده بۉلمه یدی «بویوککه» شکلده بۉله دی؟ منطقي نیمه دیر؟
برگ + «گه» قۉشیمچه سی قۉشیلگنده نېگه «برگگه» شکلده بۉلمه یدی «برککه» شکلده بۉله دی؟
«ک» و «گ» تاووشلری بیلن توگه گن نېگیزلرگه، جۉنه لیش کېلیشیگی (گه) قۉشیمچه سی قۉشیلگنده، «گه» قۉشیمچه سی «که» شکلده قۉشیلیب «که» شکلده تلفظ بۉله دی.
(ازبکچه نینگ گۉزللیگیدن!)
ساده تیلدن ایتسم، بیر کلمه نینگ سۉنگ حرفی «ک» حرفی ویا «گ» حرفی بۉلسه، «گه» قۉشیمچه سی قۉشیلگنده «گه» تاووشی «که» سېس نی چیقره دی؛
بونینگ اوچون «که» سېس بیلن یازیله دی.
اۉرنک:
یوره ک + گه = یوره ککه.
دقت قیلسه ی «یوره ک» نینگ سۉنگ حرفی «ک» تاووشی دیر «گه» قۉشیمچه سی قۉشیلگنده، «گ» حرفی «ک» سېسی نی چیقریب، او سېس نینگ حرفیگه المه شیله دی.
یوره ک ـ یوره کگه شکلده بۉلمه یدی «یوره ککه» شکلده بۉله دی. چونکه تیل بو اسلوب نی اۉزیگه مناسب کۉرگن. زیرا تاووشلر زمان ایچیده سورکه لنیب (صیقل بۉلیب) اۉزیگه خاص روح نی گپ گه بېرگن.
باشقه اۉرنک: اېشیک + گه = اېشیککه.
دقت بۉلسه «اېشیک» هم یوره ک نی منطقی بیلن یسه له دی. برگ + گه = برککه. بو کلمه گه دقت قیلسه ی، «گ» سېس تاووشی کلمه نینگ سۉنگیگه کېلگن.
اگر بو کلمه گه، «گه» قۉشیمچه سی نی «گ» تاووشی بیلن قۉشسه ی، بۉله دی «برگگه».
اېندی سوراو شو: برگگه اۉقونیش تیلگه تۉغری کېله می؟ یا برککه؟
برگگه شکلنده تۉغری کېلمه یدی بونینگ اوچون تیل قبول قیلمه یدی.
تیل قبول قیلمگن بیر حرکت نی کیمسه تۉغری دېب ایتآلمه یدی.
بونینگ اوچون تۉغری سی «گ» سېس تاووشی «ک» سېسی نی چیقریب، او تاووشیگه ایله نیب، «برککه» شکلده بۉله دی.
بو اۉرنکلرگه اۉخشه گن قنچه کلمه لر بۉلسه، محقق «ک» سېسی بیلن قۉلللینسین.
دوامی شعردن سۉنگره.
34 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(اۉز کیچیک دنیانگگه اوره لیب قالمه، باشقه لرنینگ دنیایسیدن اۉزینگنی و دنیا نی کۉرگین!)
عشق نیمه دیر؟
دنیا نی ایچگه ساتماق دور؛
آتی عشق!
بارلیکلرنی تۉکیب کېتماق دور ؛
آتی عشق!
قۉلدن شربت تۉکیب، زهرنی یوتماق دور؛
آتی عشق!
بلا آسماندن یاغمیر ده ی یاغسه، باشینی اونگه توتماق دور؛
آتی عشق!
آتشدن بیر عَالم که، اونگه اۉزنی آتماق دور؛
آتی عشق!
حقیقتگه قره می، مجهول توپانگه کېتماق دور؛
آتی عشق!
اگر که دل نی بېرگن بۉلسه، سېوگن نی اوچون بو توشونچه گه بارماق دیر؛
آتی عشق!
آگاهلنتیریش!
1. اویگون؛ مناسب.
2. کېلیشیگی؛ یقین بۉلگن؛ مناسب بۉلگن.
3. قۉشیمچه؛ قۉشیلماقدن آلینگن.
تیل بېلگی سی دوامی:
نېگه «تاغگه» شکلده اېمس «تاققه»
شکلده؟ شو جمله: هندوکش تاغی جوده بویوک تاغ، خدا خواهله سه او تاققه چیقه من.
ایکّینچی سی: حق ـ حق دیر اۉزینگنی حققه بېرگن که، عدالت یره تیلسین.
بو ایکّی جمله، جۉنه لیش کېلیشیگی قۉشیمچه سی (گه) بیلن اۉز منطقی نی تاپکن؛
لېکن بو قۉشیمچه «گه» سېس تاووشی نی «قه» سېس تاووشی، شکلده یره تگن. یعنی «ق» تاووشی و «غ» تاووشی بیلن توگه گن نېگیزلرده، جۉنه لیش کېلیشیگی قۉشیمچه سی، یعنی «گه» قۉشیمچه سی قۉشیلگنده «قه» شکلیده سېس بېریب، او سېسگه اویگون شکلده قۉشیلیب تلفظ بۉله دی. زیرا تیل تاریخ ایچیده بو سېس نی مناسب کۉرگن. بونینگ اوچون تیل شناسلر تیلنینگ حکمی نی رعایت قیله دیلر.
ساده تیل بیلن ایتسم، بیر کلمه نینگ سۉنگ حرفی «ق» تاووشی و «غ» تاووشی بۉلسه، «گه» قۉشیمچه سی قۉشیلگنده «گ» سېس «ق» سېسی حرفیگه الیشه دی و «غ» سېسی ـ ده «ق» سېس نی چیقره دی.
یعنی «گه» تاووشی «قه» تاووشیگه ایله نه دی.
اۉرنک:
باغ + گه = باققه شکلده بۉله دی.
دوامی شعردن سۉنگره.
35 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(زور بۉلگنینگ پیتده مظلوملرنی یقییندن کۉر، زورلیگینگنی مرهم قیلیب کۉزلریگه سورت. کۉز یاشلرنینگ عوضیده کولگیلیلر کۉریلسن و بیللسین که زورلیگینگ عدالت اوچون دیر؛ ظلم اوچون اېمس!)
بیزیم قلبلر بیر بیرگه بۉلمس اېگری
دنیالری عشق نی یره تکن سِری
کون تۉغگنده سَحردن او تیتره یدی
تیتره گن دل سېنی سېوگن بیری
اگر کیرسنگ بو سینه مده نې لر بار
قوپارماققه سېنی سېندن اۉغری
پنجره میز قرشی قرشی بیر حالده
او حال عشققه عبادت نینگ اثری
زیارت بۉلگن سن قربان ایسته سنگ
قربانلیککه حاضرلیگی تۉغری
آگاهلنتیریش!
1.کیراک؛ خوشسیزلیک.
تیل بېلگی سی دوامی:
باغ بیلن «گه» قۉشیمچه سی قۉشیلگنده «گ» سېس حرفی «ق» سېس حرفیگه بدل بۉلمسه، «باغگه» شکلده بۉله دی.
بو سېس نی بو اسلوب نی تیل قبول قیلمه یدی چونکه تیل تاووشلرنی یازوونینگ ایچیده مناسب صدا بیلن قبول قیلگن!
او صدا «گه» سېسی اېمس، «قه» سېسی نی قبول قیلگن.
زیرا تیل حریتی بیلن اۉزیکه خاص بیر اسلوب گپیریش نی یره تگن؛
بونینگ اوچون باغگه بۉلمه یدی «باققه» شکلده بۉله دی.
باشقه اۉرنک:
تاغ + گه = تاققه.
شوندېک، تاغ ـ تاغگه شکلده بۉلمه یدی تاققه شکلده بۉله دی.
خلق + گه = خلققه.
شوندېک خلق ـ خلققه بۉلیب قبول بۉلگن زیرا اگر خلق، خلقگه بۉلسه اېدی، گپیریش پیتده تیل قېینچیلیککه قالیدی.
قیشلاق ـ قیشلاققه.
دوامی شعردن سۉنگره.
36 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(آته لرنینگ روحي نی شاد قیلماق اوچون وطن نی مقدس بیل!)
تون کېچه یوره گیمگه، درد حسی نی چېکتیردیم
ماضیدن اېسگه بېریب، سېندن آنت تیکتیردیم
مېن مېندن اۉتکن بۉلدیم، بیر ـ ده سېندن اۉتالسم
کېلمگن وجودینگدن، بو دل نی اووتالسم
خیالینگ له هر آقشام، باتکن کونگه قره دیم
آی له تاپیلگین دېیه، دعالرگه اۉره دیم
نه کون بۉلدی بیرکېلسنگ، نه توشلریمدن قاچسنگ
بوحالیم نی بیر کۉریب، دردیمدن بیر گل آچسنگ
بو دردیمگه نه اېله ی، قیسی چاره گه بېله ی؟
تۉکیلگن کۉز یاشیم نی، قنده ی قیلیب سیله ی؟
دردلریم نی سېن بیچتینگ، یولدوزبۉلیب اوچتینگ
وفاسیزلی دوکاندن، شراب نی بیردن اِیچتینگ
کاشکی سېنی کۉرالسم، دوداغینگدن اۉپالسم
او گۉزل کۉزلرینگدن، قویاشیم نی تاپالسم
تیل بېلگی سی دوامی:
تاققه یشه گن تاغلی بۉله دی، سفره سی یاغلی بۉله دی. بو جمله گه، «تاغلی» و «یاغلی» سۉزلر بار، بو سۉزلر «سۉز یساوچی قۉشیمچه» بیلن یسه لگن. بو قۉشیمچه، اۉزه ککه قۉشیلیب (ریشه گه قۉشیلیب) ینگی معنا افاده قیله دیگن سۉز، یسه یدی.
اۉرنک:
اور+ اق = اوراق.؛
اوچ + آق = اوچاق؛
یاغ + لی = یاغلی؛
شکر + سیز = شکرسیز کبی.
یعنی بو قۉشیمچه نینگ منطقي: ینگی معنالی سۉز یره تماق اوچون، بیر سۉز گه بیر سېس قۉشیب، تازه معنالی بیر ینگیلیک یره ته دی.
اۉرنک: اور + اق = اوراق.
اگر دقت قیلسه ی «اق» دېگن سېس، اۉز تېوره گیگه بیر معنا نی افاده اِېتمه یدی لېکن «اور» تاووشی بیلن قۉشیلگنده، «اوراق» دېگن ینگی سۉزنی یره ته دی و ینگی معنا بېره دی. یا ایکّی معنالی سۉزدن ینگی بیر سۉز یره ته دی.
اۉرنک: اوچ + آق = اوچآق.
بو قۉشیمچه تورک تیللرگه تېنگری نینگ تامانیدن بېریلگن بویوک بیر نعمت.
سببی شو: انسان حیاتی نینگ قاعده سی کېلیشماق دیر. کېلیشیم، تازه گپلر نی یره تماق اوچون، او گپلرنینگ تاپیلیشیگه سبب بۉلماق اوچون، بیر حرکت دیر.
دوامی شعردن سۉنگره.
37 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(اۉتکن تاریخ نینگ سووی قیتیب قیتیب کېله دی اگر اۉتکن تاریخ نی بیلسنگ!)
قدر اوردی شو جانیمگه یاندی بو جگر
بختیم اۉلدی کېتیشینگ له کیتینگ بې خبر
تۉیالمه دیم چیقیب کېتینگ قیلمه ی بیر وفا
وفاسیز سن جفا قیلدینگ بۉلمه ی بیر جوهر
یۉلینگه من سۉلدیم گَلیم قربانینگ بۉله ی
بیر کۉرسم تومن بۉلگن من آتکین بیر نظر
کېتینگ سن ایتکین گلیم بختگه نه اېله ی؟
اۉلیمدن آغیر بۉلگن بو اوستیمگه مگر
بیر مرته اېشیتیرگین، دلگه سېسینگ نی
اوزاقده سن بۉلگن گلیم قسمت دربدر
خاطرنگ قالدی یوره ککه گلیم کېتینگ سن
بو ظلمدن ییغی گه من قۉیدنگ بیر اثر
آگاهلنتیریش!
«یندی» یازیلگن اصلی سی «یاندی» شعرنینگ وزن و قافیه سی اوچون «یندی» شکلده یازدیم. شعرده وزن و قافیه اوچون بیر سۉزدن بیر حرف نی ایکسیک یازاله سیز لېکن حقیقی سېسگه باشقه سېس علاوه قیلالمی سیز.
اۉرنک:
یاندی دن یندی یازاله سیز «یاندو» یازالمی سیز.
تیل بېلگی سی دوامی:
اگر اۉرنک بېرسم، شو یقین زمانده، شو ییگیرمه ییل یا کۉپراغ یا کمراغ اۉتگن زمانده، تکنولوژی باشینی آلدی کېتتی.
بو کېلیشمه اونلرچه ینگی سۉزنی یره تتی، بو سۉزلر چیت دولتلردن بیزلرنینگ اولکه میزگه رواج لنیشدی؛
کامپوتر، مبایل کبی.
اېندی بو تازه نرسه لرنینگ نامی نی، یبانچی (یابانچی) تیل لردن قۉللنه میز می؟
یا آنه تیلدن او نرسه لرگه ینگی سۉزلر یره ته میز می؟
بو قۉشیمچه یره تیش اوچون بیرمه ـ بیر بۉلیب بویوک نعمت لیگنی کۉرسته دی.
اگر اۉرنک بېرسم ترکیه دولتی، بو قۉشیمچه نینگ منطقیدن ایش آلیب، مینگلرچه ینگی سۉز یره تگن؛
او ینگی سۉزلر بوکون تورکچه سۉزلری بۉلگن.
اۉرنک: بېلگی + سیار = بېلگی سیار ؛ (انگلیسچه سی کامپیوتر) بېلگی سیار؛ حرکت قیلگن بېلگی معنا بېره دی.
اوچ + آق = اوچآق؛ (عربچه سی طیاره) اوچآق؛ اوچیتدیگن آق نرسه معنا بېره دی.
اېندی شو نی اۉیله ماغمیز کېره ک، بو ینگی سۉزلر که تنکولوژی نینگ کېلیشمه سی بیلن بیزلرنینگ فرهنگي حیاتیمیزگه کیرگن، یبانچی سۉزلیک بیلن قبول قیلسه ی تۉغری می؟ یا بیزلر ـ اۉز تیلمیزدن بیزلرگه عاید بۉلگن آتلرنی تاپیب قۉللنسه ی می تۉغری؟
آنه تیلده قوت بېریش اوچون یره تیچی بۉلسه ی، تۉغری روش اېمس می؟
دوامی شعردن سۉنگره.
38 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(هر کیم نینگ توشونچه سی نی قبول قیلسنگ جامعه اوچون یخشی آدم بۉله سن، امّا هر توشونچه تۉغری توشونچه می؟)
غم آققن یوره گیمدن، بیر آن بۉلسه بیتمه یدی
جمله عالم اوره شگن، غم یوره کدن کېتمه یدی
وفاسیزدن فایده یۉق یره بۉلگن یوره ککه
ایکّی دامله یاش آققن غمدن تۉلگن یوره ککه
بوکیلگن بۉییم بوکیک بیر راحتگه اېرمدیم
حضورسیز بو یوره گیم بیر راحتگه کیرمدیم
او یاردن بیر فایده یۉق یوره ک نینگ هوسیگه
ایکّی دامله یاش قۉیدیم یوره ک نینگ نفسیگه
نې دېییب نې اېله ی من غملی بۉلگن یوره ککه؟
دامله دامله یاش توشکن غمدن تۉلگن یوره ککه
بو عشقدن مېن یوریلدیم بو عشق نینگ سایه سیدن
سۉلدی یوره ک غم بیلن درد بېرگن مایه سیدن
آققن غم یوره گیمگه رحمی نی او بېرمه یدی
یار دېییب یوره گیمگه مهری بیلن کیرمه یدی
تیل بېلگی سی دوامی:
«یم»، «ینگ»، «ینگیز»، «م»، «نگ»، «بیمیز» و «اونینگ، بونینگ، شونینگ» بو سېسلرنیمه دیر؟
یاقاریده گی سېسلر «اېگه لیک» قۉشیمچه سی نی شکل بېرگن تاووشلر دیر.
یعنی بیر نرسه نی بیر کیشیگه عاید بۉلگنلیگنی کۉرسته دی.
اۉرنک:
کتاب + یم = کتابیم؛
خودّی «نینگ» منطقی دېک!
کتابیم جمله سیگه، بیر کتاب بار، بو کتاب نینگ صاحبی بیرینچی شخص دیر. او کتاب او برینچی کیشیگه عاید بۉلیشی اوچون، او کیشی «کتابیم» شکلده دېمه سی کېره ک؛
چونکه اېگه لیک منطق نی کۉرسته دی.
باشقه اۉرنکلر:
کتاب + ینگ = کتابینگ؛
قرشی تامانده گی بیر کیشیگه، عاید بۉلگنلیگنی کۉرسته دی. کتاب + ی = کتابی؛ اۉچینچی کیشیگه عاید بۉلگنلیگنی کۉرسته دی.
اگر کتاب بیرینچی کیشیگه عاید بۉلمسه، او کتاب ایکّینچی کیشیگه عاید بۉلسه، بیرینچی کیشی «کتابینگ» شکلده ایتمسی کېره ک؛ زیرا، کتابینگ کلمه سیگه «ینگ» اېگه لیک قۉشیمچه سی ایش کۉرگن.
دوامی شعردن سۉنگره.
39 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(یره تیچی بۉل قلبینگگه قۉی اگر قلبینگ یره تکن ایشدن کیف آلسه باشقه قلبلر تسلیم بۉله دی!)
سېوگیلینینگ کولشیگه اۉخشیدی بهار
گل قوقونی یوره کدن ساچه دی گلزار
گل ایسی یایلیب سری قیزیل رنگلر
آچه دی گل نی هر یېرده بهار
بیر قوش کېله دی ترانه اۉقیب
ایسکه یدی اوگل نی دلگه ناردېب دلگه نار
غزال تاغ اوستیدن سبزه گه قرهب
اینه دی وادی گه سبزه زار دېب سبزه زار
تار بۉلگن قارگه تاغ نینگ هواسی
ییغلب سوو بۉله دی تاغدن قار
شرشره بۉلیب اققن قار سووی
یېل لی هوا بېره دی روزگار
او کون کېلسه میسه ساچینی ترهب
کېلگین ایته ی بهارگه بو یار
تیل بېلگی سی دوامی:
آگاهلنتیریش!
«اگر خلق ایچیده کتابینگ «نینگ» منطقی بیلیلسه، اېگه لیک قۉشیمچه سی، گپیریش نینگ ایچیده قۉللنیشی بیلله دی؛ او پیت «نینگ» منطقي نینگ معناسی بیلله دی.»
او زمان شو شکلده هیچ کیم گپیرمه یدی: «کتاب دی ایچیدن درس اۉقیدیم!» بو گپیریش 100 ده 100 ناتۉغری دیر چونکه اېگه لیک قۉشیمچه سی استفاده بۉلیلمگن. تۉغری سی بو جمله: «کتابنینگ ایچیدن درس اۉقیدیم.» اگر او کتاب بیرینچی و ایکّینچی کیشیگه عاید بۉلمسه، او کتاب اۉچینچی کیشیگه مربوط بۉلسه او پیتده، اۉچینچی کیشی او یېرده بۉلسه یا بۉلمسه «اونینگ کتابی» شکلنده ایتیلیشی کېره ک.
اونینگ؛
شونینگ؛
بونینگ.
لېکن خلق ایچیده ناتۉغری گپیریلیب شو شکلده رواج لنگن:
اونی؛
شونی؛
بونی.
بو خطا دیر.
ایتیلیشده اېگه لېک قۉشیمچه سی، بیرینچی، ایکّینچی و اۉچینچی کیشیگه شونده ی یسه له دی.
برینچی کیشیگه «یم»؛
ایکّینچی کیشیگه «ینگ»؛
اۉچینچی کیشیگه «ینگ و ی» حرفی یا تاووشی بیلن اېگه لیک قۉشیمچه سی یسه له دی.
شوندېک: بهادرنینگ کتابی کبی.
اگر بیر کتاب بیر کیشیدن کۉپراغ کیشیلرگه عاید بۉلسه، او تقدیر ده کتاب بیلن «یمیز» تاووشی یا «ینگیز» تاووشی یا «سی» تاووشی قۉشیلیب اېگه لیک یسه له دی.
مثال:
بیر کتاب کۉپ کیشیدن بۉلسه، او کیشیلرنینگ ایچیدن بیر کیشی بو کتابنینگ کیمدن بۉلگنلیگنی ایتسه، «کتابیمیز» شکلده ایته دی.
«کتابیمیز» شکلده ایتیش او کتاب او یېرده گی انسانلرگه عاید بۉلگنلیگنی کۉرسته دی.
اگر کتابنینگ اېگه لریدن بۉلمسه، باشقه بیر کیشی او کتاب نینگ اېگه لری اوچون گپیرسه «کتابینگیز» شکلده گپیره دی.
لېکن خلق ایچیده «کتاب یز» شکلده رواج للگن 100 ده 100 ناتۉغری دیر.
کتابینگیز شکلده گپیریش نینگ، ایکّی معناسی بار:
برینچی معناسی: او کتاب کۉپ کیشیلرگه عاید بۉلگنلیگنی کۉرسته دی.
ایکّینچی معناسی: او کتاب بیر کیشیگه عاید بۉلگنلیگنی کۉرسته دی و او کیشی نی حرمت بیلن «سیز» شکلده ایته دی.
دوامی شعردن سۉنگره.
40 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(باشقه نینگ آرقه سیدن چاپماق انسان نی کۉر اېته دی!)
قلبیمگه توشدینگ هوگل، بیر قرهب یاردېمه دینگ
یاش تۉککن کېچه کندوز، سېوگنیم بار دېمه دینگ
بېرمدینگ عشقدن بیر زر، قیلدینگ مېنی دربدر
قلب ایچیدن بویوریب، مېنگه خمار دېمه دینگ
سېنی سېوماق حیا می؟ بیر گل دېماق ریا می؟
بوحالگه سېن تشله دینگ، تشللگن خواردېمه دینگ
بو دردیمگه توشدیم من، خوشلیکلردن گېچدیم من
قاووریلدیم اۉز دردیم له، دردلی بیدار دېمه دینگ
تیل سیز بۉلیب ییغله دیم، حال نی دردله بېله دیم
ساوریلگن حال نشانیم، سېوگنیم بار دېمه دینگ
آگاهلنتیریش!
- اورگه؛ او یېرگه.
تیل بېلگی سی دوامی:
اېگه لیک قۉشیمچه «لر» تاووشی بیلن قۉشیلسه قنده ی حرکت بۉله دی؟
اېگه لیک قۉشیمچه «لر» تاووشی بیلن جانلی یا جانسیزلرنی قۉشگنده، کۉپلی نرسه نی بیر کیشیگه یا کۉپ کیشیگه عاید بۉلگنلیگنی کۉرسته دی.
«لر» قۉشیمچه سی یا «لر» تاووشی اۉزیدن آلدین کېلگن سۉزگه قۉشیلیب، یا ایری شکلده یازیله دی.
اۉرنک:
1. کتابلریمیز؛
2. باله لر کبی.
کتابلریمیز سۉزیگه، کتاب + لر + یمیز تاووشی بیرلشیب، کۉپ کیشیگه عاید بۉلگن شکل نی یسه گن.
کتابلریمیز دېگن بیر سۉزنینگ معناسی: اۉرته ده کۉپ کتاب بار، بو کتابلر کۉپ کیشیگه مربوط، بو کیشیلردن بیرسی، کتابلرنینگ اېگه سی نی باشقه لرگه بیلدیرماق اوچون، «کتابلریمیز» شکلده ایته دی.
باشقه اۉرنک:
کتابلرینگیز؛
کتابلرینگیز کلمه سی، اېگه سی بۉلمگن بیر کیشی، کتابلرنی قرشیگه، عاید بۉلگنلیگنی کۉرسته دی.
کتاب + لر + ینگیز = کتابلرینگیز.
دقت: بو سۉز خلق ایچیده «کتاب لریز» شکلده رواج تاپگن 100 ده 100 خطا دیر.
دوامی شعردن سۉنگره.
41 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(هیچ بیر زمان قېینچیلیککه ییغلمه، کولگین که قېینچیلیک سیندن قورقسین!)
سېودیم سېنی یوره کدن هر لحظه هر آن
هر آن که سېنی سېودیم باشقه سی یالغان
سۉنمه یدی بۉلگن آتش یوره کدن آتش
گل زرفشان بو یوره ک بۉلگن پریشان
اۉته می درد سوداسی دردلی یوره کدن؟
چېککنیم قۉلرینگدن کېتمس بو زمان
هر آن سېودیم مېن سېنی سېوگی ایچیدن
هیچ بیررحم کونینگدن کېلمه دی نشان
یوته من درد قۉلینگدن سېوگی سیز سېندن
آققن کۉز یاشلریم دور اِیچیمدن توفان
تیل بېلگی سی دوامی:
اونینگ کتابلری، نیمه دیر؟
بو سۉز کتابلرنی اۉچینچی کیشیگه عاید بۉلگنلیگنی کۉرسته دی.
اۉرنک:
1.اولرنینگ کتابلری؛
2. بهادرنینگ کتابلری کبی.
کتابلریمیز؟
شو ظریف لیککه دقت: کتاب + لر + میز = کتابلرمیز؛ امّا تیل «کتابلریمیز» شکلده اۉقی، دېیه دی. چونکه تیل اۉز قالیبیگه، تۉغری شکلده سۉزلرنی کیرکیزماق اوچون، «لر» تاووشیدن سۉنگره «ی» سېس حرفی نی قۉللنگن.
اېندی بو قاعده تیلگه یېرلشگن، بو باقیمدن قاعده لر بیزلرگه «مقدس!»
زیرا بیر تیل تۉغری قاعده لری بیلن آیاققه قاله له دی.
اۉرنک:
1. کتابلریمیزنی آلدیک؛
2. کتابلرینگیزنی آلیدنگیزلرمی؟ کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
42 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(او عدالت که خوشبختلیک بېرآلمسه، عدالت اېمس!)
بوکېچه می خانه ده می ایچرکن خوش بۉلدیم
دردلریم نی اونوتیب بوکېچه سرخوش بۉلدیم
اېسدن چیقردیم دردنی تۉرت بېش قدح نینگ ایچیدن
می نینگ تاثیری بیلن بو کېچه بې هوش بۉلدیم
مېنگه سرخوش دېیدیلر دردلریم نی بیلمه دن
چاره سیز او دردلردن می لردن مدهوش بۉلدیم
بو ظالم بو دنیاده هوسیم نی ییتیردیم
بیلمه یدیلر بوحال نی ییغله گن خاموش بۉلدیم
ایچه من مېن بو کېچه می گه هم آغوش بۉلیب
چونکه غملر له تولو می گه مېن فروش بۉلدیم
تیل بېلگی سی دوامی:
«آنه» + «م» = آنه م شکلده یازیلسین می؟ یا «آنم» شکلده یازیلسین می؟
اگر «آت» تورکومیده گی سۉزلر «ه» تاووشی بیلن بیتگن بۉلسه، بیرینچی شخص بیرلیک، ایکّینچی شخص بیرلیک و ایکّینچی شخص کۉپلیک اېگه لیک قۉشیمچه سی قۉشیلگنده، «ه» حرفی حذف بۉله دی. اېگه لیک قۉشیمچه سی، «آنم» سۉزگه قیسی تاووش دیر؟ طبیعی که «م» تاووشی دیر. چونکه «م» تاووشی «ینگ یا نگ کبی» اېگه لیک قۉشیمچه سی نی شکل بېره دی زیرا «یم» دن یره تیلگن اېگه لیک قۉشیمچه دیر. اېندی بو قۉشیمچه «آت» تورکوم سۉزلرگه قۉشیلگنده، آتلردن «ه» حرفی نی حذف قیله دی.
اۉرنکلر:
آنه + م = آنم؛
آته + م = آتم؛
اکه + م = اکم؛
اوکه + م = اوکم؛
آنه + نگ = آننگ؛
آته + نگیز = آتنگیز؛
اوکه + نگیز = اوکنگیز؛
اکه + نگیز = اکنگیز کبی.
اگر دقت قیلسه ی، آنه، آته، اوکه... بولرده اېگه لیک قۉشیمچه سی قۉشیلمسه، «ه» سېس تاووشی تیلگه کوچلی شکلده کېله دی؛ لېکن اېگه لیک قۉشیمچه سی قۉشیلگنده، «ه» سېس تاووشی تیلگه ضعیف شکلده کېله دی، تیل ضعیف کېلگن «ه» صداسی بیلن ینگی سۉز چیقره دی لېکن «ه» حرفی نی یازوولرگه قۉللنمه یدی «آنم» کبی.
اۉرنک:
تیلگه فشار کېلتیرمه ی، شو جمله نی گپیرینگ: «آنم نان کېلتیر دېدی.»
بو گپگه «ن» سېسی بیلن «م» سېس نینگ آره سیده «ه» سېسی ضعیف لشه دی، بونینگ اوچون مصلحت شو که «ه» حرفی حذف بۉلسین.
بو قاعده ازبک تیلده ساده چه ازبک تاووشلرگه مربوط دیر، فارسچه دن و عربچه دن کېلگن سۉزلرده، قۉللنیلمه یدی.
اۉرنک:
وعده + م = وعده م.
قۉللنیلگن بو شکل بۉلمسه، اگر «ه» سېس حرفی حذف بۉلسه «وعده م، وعدم» شکلده سېس چیقره دی، او پیت تاووش معناسی نی یۉقاته دی.
زیرا، «وعدم» سۉزی «وعده م» تلفظی نی، بېرآلمه یدی؛ بېرالمگن تقدیر ده، او سۉزنینگ لغوی معناسی بۉزیله دی. بونینگ اوچون فارسچه دن و عربچه دن کېلگن سۉزلردن «ه» حرفی حذف بۉلمه ی، قوشیله دی.
شونی بیلماغیمیز شرط «تشقریدن کېلگن سۉزلر» ازبک تیلیده، اۉز سېسی بیلن یازیله دی.
مثال:
علم؛
علم نینگ یازیلیش منطقی فقط «ع + ل + م = علم» باشقه چه هیچ کیم یازالمه یدی.
چونکه هر تیل، اۉز قاعده سی نی، اۉز دنیاسیگه باغلی شکلده یره ته دی، بو یره تیشده، تاریخی دوره دن باشقه بیری لرینی انسیاتیفی یۉق و هیچ قچان «تیل» بیری لرینینگ خواهله گن دېک حرکت قیلمه یدی.
باشقه اۉرنکلر:
گناه + م = گناه م؛
هیچ قچان «گنام» شکلده بۉلمه یدی.
عهده + نگیز = عهده نگیز شکلده یازیله دی «ه» تاووشی حذف بۉلمه یدی.
بیرـ ده حرفلرنینگ ایچ دنیاسیدن کېلگن قاعده لر بار، بو قاعده لر بیر کلمه یازیگینچه رل اۉینه یدی.
اۉرنک:
بارسم، کېلسم، قیلسم شونده ی سۉزلر... اگر بو سۉزلرنی دقت بیلن اۉقیب، تیلیمیزدن چیققن آوازگه قولاق ساسک، «س» حرفی و «م» حرفی نینگ آره سیدن ظریف«ه» سېسی قولاققه کېله دی و یازیلیشی نی «بارسه م» شکلده بویوروق بېره دی لېکن بیز «بارسم» شکلده یازه میز.
اېندی سوال شو «ه» حرفی بو ایکّی حرفنینگ اۉرته سیگه یازیلسین می؟ یازیلمسین می؟ اگر یازیلمسه بو سېس نی قیسی حرف بېره دی؟
بیلماغیمیز کېره ک اگر «ه» سېسی ظریف شکلده ایکّی حرفنینگ اۉرته سیدن چیقسه، او ایکّی حرفنینگ ایچ دنیاسی نظرگه آلیله دی.
چونکه حرفلر «تشقریدن کېلگن سېسلی حرفلر بیلن سېس چیقره دی» بونینگ اوچون «بارسم» سۉزگه «س» حرفی ظریف «ه» حرفینینگ سېسی نی بېره دی. چونکه «س» حرفیگه «سېسلی حرف او آوازنی یره تکن» بونینگ اوچون مونده ی سۉزلرده «ه» حرفی یازیلمه یدی.
دوامی شعردن سۉنگره.
43 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(اگر اۉزینگنی بویوک بیلسنگ بیلگین که بو دنیاده یکّه سن! زیرا بویوک عالملر بویوک سیاستچیلر اېپ یکّه بۉلگن او غلبه لیکلرنینگ ایچیده!)
یوره گیمدن اخترمنگ، کاشکی من بیله بیلسم
دردلر اوستیمگه تومن، چاره نی قیله بیلسم
خرجه دیم ییلریم نی، ارزان بۉلکن قیمتگه
خطا دن من کولمه دیم، یاشیم نی سیله بیلسم
عمریمدن گینجلیک کېتتی، بهار کېلمه ی اۉتتی
عقل سیز بو عقلیم له، آنگیمدن اېله بیلسم
اوزون دېدیم ایناندیم، قیسقه بۉلگن عمر نی
خرجه دیم خطا بیلن، ینه من تیله بیلسم
سېوه من ایسّیق قان له، جنونیم له یشم نی
ترک اېتیلدیم سېوگیدن، ینه من کېله بیلسم
یۉل ییتیرگن کیشی من، بیر آتشگه توشکن من
یانه من آلاو کبی، کولسیزلیک قیله بیلسم
تیل بېلگی سی دوامی:
«ق» سېسی نېگه «غ» سېسیگه المشه دی؟
اېگه لیک قۉشیمچه سی قۉشیلگنده، اگر سۉزنینگ سۉنگ حرفی «ق» سېس تاووشی بیلن توگه گن بۉلسه، «ق» سېس حرفی «غ» سېس حرفی بیلن المشه دی.
اۉرنک:
بولاق + یم = بولاغیم؛ نیمه دیر؟
دقت! بولاقیم شکلده بۉلمه یدی چونکه بو «سېس» ازبک تیلیده مناسب کېلمه یدی بونینگ اوچون «ق» سېس حرفی «غ» سېس حرفیگه بدل بۉلیب، «بولاغیم» شکلده یازیله دی.
(تیل اۉز روحيگه مناسب تاووشلرنینگ سېسی نی یېرلشتیره دی.)
بو سۉزگه «یم» تاووشی «اېگه لیک» قۉشیمچه سی دیر.
باشقه اۉرنکلر: قولاق + ینگ = قولاقینگ بۉلمه یدی؛ «قولاغینگ» شکلده بۉله دی. قیشلاق + ی = قیشلاقی بۉلمه یدی «قیشلاغی» شکلده بۉله دی.
(آگاهلنتیریش! اگر تیل نینگ بو ظریف اینجه لیگینی نظرگه آلمه ی یازوو یاز سه ی «بوکونکی روح سیز ازبکچه یره تیله دی. چونکه تیل نینگ روحیگه قره می شاعر بۉلگنلر کۉپ دیر.»
اگر قبول قیلمسنگلر بعضی شاعرلرمیزنینگ شعرلریگه بیر کۉز گیزدیرینگلر یا رواج بۉلگن بعضی یازوولرگه!)
بو قاعده تورکی تیلردن کېلگن سۉزلر ده، برچه سیگه خودّی شونده حکم سوره دی لېکن بیر سۉزگه، باشقچه!
او سۉز قیسی سۉز؟
او سۉز «یۉق» سۉزی دیر.
بو سۉزنینگ سېسی هیچ قچان باشقچه بۉلمه ی، هر حالده فقط «ق» سېسی بیلن قاله دی.
اۉرنک:
یۉق + یم = یوغیم شکلده بۉلمه یدی «ق» سېس تاووشی عینی شکلده قاله دی؛
یعنی «یۉقیم» شکلده قاله دی.
بو جمله : «باریم یۉقیم سیندن بۉلسین.»
اگر بو جمله گه «ق» سېس تاووشی «غ» سېس تاووشیگه ایلنسه، جمله شونده ی بۉله دی: «باریم یۉغیم سیندن بۉلسین.»
اگر دقت قیلسه ی «غ» سېس تاووشی بو جمله نینگ روحي نی بوزگن؛
بونینگ اوچون تیل «ق» سېس تاووشی نی قبول قیلگن.
اگر نېگیزی (بنیادی) تورکچه بۉلمگن سۉزلر بۉلسه، عربچه دن و فارسچه دن تیلمیزگه رواج بۉلگن بۉلسه، او سۉزلر اۉز طبیعی شکلیده قاله دی. چونکه اگر «ق» سېس تاووشی «غ» سېس تاووشیگه بدل بۉلسه، لغوی معنادن او سۉز بوزیله دی.
اۉرنک:
حق + یم = حغیم بۉلالمه یدی بونینگ اوچون «حق» تاووشیگه اېگه لیک قۉشیمچه سی قۉشیلگنده «ق» سېس تاووشی اۉز سېسی بیلن قۉللنیله دی.
بۉله دی «حقیم»
باشقه اۉرنکلر:
حق + ینگ = حقینگ؛
حق + یمیز = حقیمیز؛
حق + نگیز = حقینگیز؛
خلق + یم = خلقیم؛
خلق + ینگ = خلقینگ شکلده....
دوامی شعردن سۉنگره.
44 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(بېلگی نی تکرارله گنده علم بېره دی!)
باشی تیک تورسه ـ ده بوکیلر چاینک پیاله گه
کبرنینگ سۉنگی بو دور توکیلر نوراله گه
تېنگریدن باشقه گه یره ش مه یدی خود ناملی
بو درسی نی آلمگن قاچه دی ناله گه
ایسّیق ساووق روزگاری کېله دی باشگه هردم
ساووقلیگنی بیلمگن محتاج او حواله گه
باشی تیک تورسه ـ ده دلدن بوکیلگن بۉلسه
اوپیلیب پیشانه سی عزیز دور هر لاله گه
آگاهلنتیریش!
1. آست؛ یوقارینینگ قرشیسی (پایان)
2. باقیم؛ قره گن.
3. اۉزگرمه یدی؛ باشقچه بۉلمه یدی.
تیل بېلگی سی دوامی:
یوره ک، نېگه اېگه لیک (یم) قۉشیمچه قۉشیلگنده، یوره گیم شکلده بۉله دی؟
اېگه لیک قۉشیمچه بیلن بیر سۉز نی که سۉنگ حرفی «ک» سېس تاووشی بیلن توگه گن بۉلسه، اېگه لیک قۉشیمچه «ک» سېس تاووشی نی «گ» سېس تاووش یسه ب، جمله گه کېلتیره دی.
اۉرنک:
یوره ک + ینگ = یوره گینگ شکلده بۉله دی. چونکه اېگه لیک قۉشیمچه گه «گ» سېس تاووشی نی تیل قبول قیلگن.
سببی: اگر «ک» سېس تاووشی «گ» سېس تاووشیگه ایلنمسه «یوره کینگ» شکلده یازیله دی.
بو یازوولیش سېس باقیمدن ناتۉغری دیر؛ چونکه تیل شیرین گپیرماق نی لطف قیلگن.
باشقه اۉرنک:
یوره ک + یم = یوره گیم؛
اگر یوره کیم شکلده بۉلسه «یوره گیم بیلن یوره کیم» نی تیلنینگ قالبیگه اولتیریش باقیمدن قره سی، ظریف بۉلگنی «یوره گیم» شکلده دیر.
چونکه تیل زمان ایچیده اۉز حریتی بیلن «سورکه تیب» تاووشلرنی، گپلرنینگ ایچیگه اولتیرخیزگن.
تیلک + ینگ = تیلگینگ یا تیله یم شکلده بۉله دی.
تیل شناسلیککه اساس نقطه اوشه نقطه که، تاووشلر طبعي شکلده تاریخ بۉییچه یره تیلگن بۉلسه!
اگر ینگی سۉزلر یره تیلسه ـ ده، محقق که نېگیزی آنه تیلدن بۉله دی چونکه بۉلیشی شرط!
ینه اېگه لیک قۉشیمچه گه اگر سۉز عربچه دن یا فارسچه دن کېلگن بۉلسه، تیل قاعده لری «ک» سېس تاووشنی «گ» سېس تاووشیگه ایلنتیرمه ی، «ک» سېس بیلن اېگه لیک قۉشیمچه گه ساله دی.
اۉرنک:
مُلک + ینگ = «مُلکینگ» شکلده یازیلیب اۉقیله دی. اگر مُلکنی«ک» سېس تاووشی نی «گ» سېس تاووشی بیلن المشتیرسه ی، اۉقیلیش شکلی: «مُلگینگ» شکلده بۉله دی.
بو اسلوبگه، یازیش نینگ اۉقیلیشی تیلنینگ روحیگه مناسب بۉلمه یدی. گپ نینگ اساسی منطقي شو: «یازوو نینگ اسلوبی، یازوو نی شیرین شېوه بیلن تیلگه باید بېرسه و شیرین اسلوب بیلن تیل، تشقریگه باید بېرسه.» چونکه تیل هر بیر تاووشنی یېرینی اۉزی یره ته دی، او یره تیش، مهندسلی بیلن اۉزگر مه یدی.
باشقه اۉرنکلر:
هلاک + ی = هلاکی؛
هلاگی بۉلمه یدی.
ایرک + ی = ایرکی؛
ایرک سۉزی نینگ نېگیزی ازبکچه دیر، بو سۉز باشقه لردن مستثنی بۉلیب «ک» سېس تاووشی «ک» سېسی بیلن و اېگه لیک قۉیشمچه سی بیلن یسه له دی. چونکه «ایرک» «ی» یا «یم» یا باشقه اېگه لیک قۉشیمچه بیلن یسه لسه «ک» سېس تاووشی «ک» سېس تاووشیگه قاله دی. زیرا، «گ» تاووشیگه ایلنسه، «ایرک» ایرگ بۉله دی قۉشیمچه لر بیلن ایرگیم یا ایرگی بۉله دی ازبک تیلینینگ مناسب شکلیگه، قالیبگه کیرمه یدی.
دوامی شعردن سۉنگره.
45 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(هر کون نی بیرینچی دېب امید باغله، سۉنینچی دېب حرکت له!)
خواهله سه ی خواهله مسه ی،تسلیم بیزبودنیاگه
بیر رویاگه اۉخشیدی تقدیر ماجراگه
بیرکون بال نی بېریب باشقه کون اچّیق بېرر
خفه بۉلسی خوش بۉلسی رخ میز بو رواگه
قدر نمه بېره دی فرقی یۉق بویور دېگن
یخشی یامان اۉیین دور اۉیینه یمیز بو عطاگه
بو اوچون خطالرده درد یېمه قۉی که کېلسن
تۉغری بیلن بیرلیکده تاپشرگین سېن خداگه
یخشی یامان نی کۉریب بیلدیم که حیات اېکن
او یان بو یان تارتیکان قدر منتهاگه
خواهله سه ی خواهله مسه ی بوحیاتنی یشیمیز
مېنی بیلسنگ غم یېمه کېرگین سېن بو هواگه
آگاهلنتیریش:
1 . سیپه ر؛ یازولرگه «سیپر» یازیلماغی کېره ک؛ شعرده «ه» سېسی نی کوچلی بېردیم.
تیل بېلگی سی دوامی!
ازبکچه ده، یوره ک + یم = یوره گیم ـ نېگه؟
بولاق + یم = بولاغیم ـ نېگه؟
تاغ + گه = تاققه ـ نېگه؟
یوره ک + گه= یوره ککه نېگه؟
کۉپی یازه رلریمیز کۉپی شاعرلریمیزنینگ عقلی قریشه دی بیلماق اوچون!
بیلماق اوچون تک بیر یۉل بار «اېگه لیک قۉشیمچه بیلن جۉنه لیش قۉشیمچه نینگ حرکتی نی بیلماق.»
اگر بیر نرسه بیر کیشیگه عاید بۉلسه اېگه لیک قۉشیمچه دېییله دی، اگر بو عایدلیکنی بیر تامانده جۉنتگن بۉلسک جۉنه لیش قۉشیمچه دېییله دی.
بو ایکّی قۉشیمچه قۉشیلگنده «ق سېسی غ سېسی ک سېسی و گ سېسی» تیلنینگ تاتلیلیگی اوچون اۉزگره دی و گپگه مناسب یېرینی آله دی؛
اگر هر تاووشنینگ سۉنگ حرفی شکلده کېلسه!
دوامی شعردن سۉنگره.
46 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(تېنگری خلقیمیزنی سوادلی جاهللردن سقله سین!)
سېنگه گلیم دېبیدیم تاتلی بالیم دېبیدیم
یولدوز بۉلیب آقتینگ سن اینجه تالیم دېبیدیم
بۉلگن آتش نی سۉندیر ایسّیق یوره کنی سیندیر
مونده ی یولدوز بۉلسین می؟ ساووق هواگه دۉندیر
گل بیچدی سېن له تالیم سېوگی یایدی احوالیم
لېکن اۉیین لرینگ له بۉلگنیم بو اقبالیم
سیاه دینگیزگه توشدیم غم سوویگه پیشیلدیم
اوچدی یولدوز تقدیردن علاج سیزگه قوشیلدیم
تیتره تیر قره شلرنگ خام خیال باقیشلرینگ
تېگمگن قۉلرینگ دور گناه لی آقیشلرینگ
اۉینهتتی گۉزل سېسینگ ایچ دنیام نی ایسینگ
بازی بازی اۉینه تیب توتساق آلدی سېسسینگ
اېندی کور حواله ده، قیمتسیز بیری بۉلدیم
اېپ آنگدن من اینیلدیم عقلسیز تیری بۉلدیم
آگاهلنتیریش!
1. اۉزگرتیرووچی؛ باشقچه قیلماق.
2. اویگیلمه؛ اقداملر.
3. بیریکیشی؛ بیربیریگه قۉشلماق.
4. تۉلدیرووچی؛ تۉلدیرماقدن آلینگن.
5. بجرماق؛ اجرا قیلماق.
تیل بېلگی سی دوامی:
سۉز اۉزگرتیرووچی قۉشیمچه، نیمه دیر؟ سۉزنینگ نطقده گی باشقه سۉزلرگه مناسبتی نی و علاقه سی نی افاده له یدیگن قۉشیمچه، سۉز اۉزگرتیرووچی قۉشیمچه دېییله دی.
اېگه لیک، کېلیشیک شخص سان معنالریگه اېگه بۉلگن قۉشیمچه لر اۉزگرتیرووچی قۉشیمچه لر دیر.
اۉرنک:
اوی + یم = اوییم.
دقت قیلسه ی «یم» اېگه لیک قۉشیمچه سی «اوی» سۉزی بیلن بیر یېر ده کېلگنده، بیر مناسبت نی کۉرستگن و سۉزگه باشقه هوا بېرگن.
اۉرنکلر:
اوی + ینگ = اویینگ؛
کتاب + یم = کتابیم؛
قلم+ نی = قلمنی؛
بازار + دن = بازاردن کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
47 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(دنیاگه یۉل بېرگن لیدرلر جدی لیدرلر بۉلیب دنیادن اۉتکن اولر؛ چونکه سیاست بیر نیچه یالغانچی نینگ ایشی اېمس!
اگر خلقینگگه خدمت قیلماغچین بۉلسنگ، یالغان ایتمه!)
گونش کېتتی تقدیریمدن یاقتی کېلمه یدی
سۉنگن گونش امیدسیزلیک خوشلی ایلمه یدی
ایسینمه یدی عشققه توشکن دل نی هواسی
اۉلدی یوره ک سېنی سېوگن آنگینگ بیلمه یدی
بو حالیمدن خبر می سن امیدیم اۉلدی؟
اۉلدی ظالم بو قدریم یاشنی سیلمه یدی
بېریلمه دی یخشی بیر کون یاز ـ بهاردن
قاره سودا کېتیب باشدن رحم قیلمه یدی
کونلریمدن آچیلمگن امیدیم اۉلدی
سېنی سېوگن یوره ک اۉلدی حسینگ بیلمه یدی
اۉلدی ظالم بو یوره گیم خبرینگ بار می؟
یامان تقدیر نی گونشیم آلیب تیلمه یدی
تیل بېلگی سی دوامی:
فعل نسبتی نیمه دیر؟
فاعل بیلن مفعول، بو ایکّی سینینگ آره سیده گی مناسبت نینگ مفهومی نی، فعل نسبتی دېیدیلر.
بو اویگیلمه، شکل یساوچی قۉشیمچه لرنینگ یاردمی بیلن یاپیله دی. بو قۉشیمچه لر، فعل نینگ معناسی نی بوتونلی شکلده باشقچه قیلمه یدی، لېکن قۉشیمچه، ینگی معنا قۉشه دی.
انه شو قۉشیمچه، گپنینگ معنالر قوریلیشینی، قنده ی افاده لنیشی، قنده ی شکل و معناده بیریکیشی نی (بیربیریگه قۉشلماق) فعل نسبتی نینگ معناسی بیلن باغله یدی.
مثلآ: ایشله!
ایشله سۉزی اېگه نینگ اۉزی بجره دیگن بیر حرکت.
امّا «ایشلت» ایشلت سۉزی تۉلدیرووچی بجره دیگن بیر حرکت.
مثلآ: یسه! یسه تاووشی بیرار نرسه نی وجودگه کېلتیریش اوچون بیر حرکت دیر. لېکن «یسن» کلمه سی که «یسه» بیلن «ن» قۉشیمچه سیدن یسه لگن، اېگه نینگ اۉزیگه، ینگی حالت نی وجودگه کېلتیره دیگن حرکت.
فعلده بیش نسبت بار:
1) انیق نسبت؛
2) اۉزلیک نسبتی؛
3) مجهوللیک نسبتی؛
4( بیرگه لیک نسبتی؛
5( آرتیرمه نسبت.
دوامی شعردن سۉنگره.
48 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(سۉنگ درجه ده خوش یا ضیق بۉلسنگ تۉغری ایش قیله من دېب حرکت اېتمه!)
مېندن مېنی آلدینگ سن، سېنی سېنگه بېردیر می من
بلا بۉلسنگ ـ ده جانیمگه، باشقه یۉلگه کیردیر می من
زرافشان لی حُسنینگ بیلن، زعفراندن سیپمه دینگ
زعفرانلی جان ایسینگدن، باشقه گه گل تیردیرمی من
بیاض گورجین اېدیم من، چنگ و نای و ساز اېدیم من
شاهین بۉلیب قلب نی قیردینگ، ینه باشدن قیردیرمی من
خیال آهاجیمده گل سن، بو طوطی گه بیر سنبل سن
ریحان یوزینگگه اۉرگېله ی، باشقه سی گه ایردیرمی من
شکرخوان طوطی بۉلگن من، عشقینگگه من سیره گن من
اوسکن میسه لردن بلبل، باشقه گه گل تیردیر می من
آگاهلنتیریش!
1. بیتماق؛ توگه ماق؛ یازماق؛ حاصل گه کېلماق.
2. فتحه؛ تلفظ قیلیش پیتده آغیز آچیله دی «یسن» کبی.
3. اوتیمسیز؛ او فعل که مفعولگه احتیاجی یۉق.
4. اۉزلیک؛ کیشیلیک.
5. اوتیملی؛ او فعل که مفعول گه قره گن.
6. انیق؛ دقیق.
تیل بېلگی سی دوامی:
انیق نسبت نیمه دیر؟
فعل نینگ بو نسبتیده، حرکت اېگه تمانیدن بجریله دی. مثلاً: بهادر درس اۉقیدی یا ارسلان ایشنی قیلدی. «کیم اۉقیگن؟ اېگه اۉقیگن» فعل نینگ حرکتی قیسی؟ «اۉقیدی» بو منطققه اجرا بۉلگن بیر ایش، اېگه تماندن بجریلگن.
اۉزلیک نسبتی نیمه دیر؟
اۉزلیک نسبتیده، حرکت نینگ فاعلی بیلن مفعولی بیر شخص نینگ اۉزی بۉله دی.
اۉزلیک نسبتی نینگ یسه لیشی و املا قاعده سی! اۉزلیک نسبتی بو قۉشیمچه لر بیلن یسه له دی:
الف) فعل نېگیزیگه، او فعل گه اونلیدن سۉنگ «ن» سېس حرفی قۉشیلیب و اونداشدن سۉنگ «ین» سېس تاووشی قۉشیلیب اۉزلیک نسبتی یسه له دی.
شو اۉرنکللر:
تارت + ین = تارتین؛ (تارتینماق)
یوو + ین = یووین؛ (یووینماق)
اوره + ن = اوره ن؛(اوره نماق)
یسه + ن = یسن. (یسنماق) کبی.
اۉزلیک نسبتی یساوچی «ن» سېس حرفی قۉشیمچه سی «ه» سېس حرفی اونلیسی بیلن توگه گن نېگیزگه قۉشیلگنده، نېگیزده گی «ه» حرفی حذف بۉلیب، فتحه تلفظ قیلیله دی.
اۉرنک:
یسه + ن = یسن؛ (یسلماق)
یسه + ن = «ه» حرف حذف بۉلیب «یسن» بۉله دی؛ زیرا، «ه» سېسی ضعیف لشه دی.
دوامی شعردن سۉنگره.
49 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(کېین قالگن خلقلرنینگ لیدرلری اول یالغان ایته دیلر سۉنگره او یالغانلرگه اۉزلری بیلن خلق نی ایشانتیره دیلر، سۉنگره او یالغانلرنینگ ظلومیگه باشقه لرگه قوُل بۉله دیلر!)
هر کېچه یولدوزلردن، مثلیکه حال نی سۉره ر
پارله یدی او اوزاغدن، اوستیمگه نور اۉره ر
قارانغی حیاتیمده، پارله لگن او دنیادن
ولېکن بیر خیال بو، کور کۉزیم یاش له توره ر
بو پارله گن یولدوزلر، فانتزی نینگ مالی
کوندوز کېچه گه دۉنگن، غمدن بیر وهم قوره ر
بیلمی من کورکۉزیم له، پارله گن نورحالی نی
اختره دی بیر نورنی، یالغیزچه هوس سوره ر
سۉره نگلر بو حالیمدن، بو قارانغی دنیا نی
بیر نورنینگ غلامی من، بو درد یالغیز مېنی کوره ر
تیل بېلگی سی دوامی:
دقت اِېتسه ی «ه» تاووشی اوزاقلشتیریلدی چونکه یسن «یسه لماق؛ یسلماق» کلمه دن کېلگن. بو کلمه «ه» سېس حرف اونلیسی بیلن توگه گن.
بو یېر ده هدف: «خوش ذوق» اۉقیلماق!
چونکه «یسه ن» شکلده اۉقیلمه یدی زیرا او سېس نی تیل قبول قیلمه یدی.
بونینگ اوچون «یسن» شکلده اۉقیله دی؛ زیرا، بیزلر تیل نینگ قاعده لرینی رعایت قیلماققه مکلفمیز.
اوره + ن = اورن (اورنماق؛ اوره ماق) کبی.
ب) فعل نېگیزیگه، او فعلگه اونلیدن سۉنگ «ل» سېس حرفی قۉشیلیب و اونداشدن سۉنگ «یل» سېس تاووشی قۉشیلیب اۉزلیک نسبتی نی یسه یدی.
اۉرنکلر:
چوم + یل = چومیل؛ (چومیلماق)
سورکه + ل = سورکل (سورکه ماق) کبی.
اۉزلیک نسبتنی «ل» حرفی قۉشیمچه سی «ه» سېس حرفی اونلیسی بیلن توگه گن فعل نېگیزیگه قۉشیلگنده، نېگیزده گی «ه» سېس حرفی حذف بۉلیب، «ل» سېس حرفی قۉشیمچه سی، تۉغریدن ـ تۉغری نېگیزگه قۉشیله دی؛ حذف بۉلگن حرف، فتحه بیلن تلفظ بۉله دی.
اۉرنک:
سورکه + ل = سورکل؛
(سورکه؛ فعل دیر «ل» حرفی قۉشیلگنده سورکه دن «ه» حرفی چیقه دی.)
پورکه + ل = پورکل کبی.
نېگه چیقه دی؟ مونده ی حرکتلرده، حرفلرنینگ ایچ دنیاسی نی بیلماغیمیز کېره ک. زیرا، «ه» سېسی اگر ضعیف لشسه حرفلرنینگ ایچیده گی سېسلی آوازدن یره تیله دی؛ بونینگ اوچون «ه» حرفی یازیلمه یدی. اۉرنک: سورکل؛ سورکل دېگنیمیزده «ک» حرفی و «ل» حرفی نینگ آره سیدن ضعیف لشگن «ه» سېسی چیقه دی بو ضعیف لشگن «ه» سېسی نی «ک» حرفی نینگ ایچیده که بیر آواز سېس بېرگن، او سېس خدمتده بۉله دی. مثلاً «ک» حرفی نی تیلگه کېلتیرگنده بیر«a» سېس آوازی قولاققه کېله دی چونکه سېسسیز/ اونداش حرفلرگه، سېسلی/ اونلی حرفلر آواز بېره دی.
ج) فعل نېگیزیگه او فعلگه «یش» قۉشیمچه سی قۉشیلگنده، اۉزلیک نسبتی یسه له دی.
اۉرنکلر: کیر + یش = کیریش؛ بیریش؛ قیریش کبی.
(کیر فعل دیر «یش» بیلن قۉشیلگنده اۉزلیک نسبتی «کیریش» شکلده یسه له دی.)
بیر + یش = بیریش.
د) فعل نېگیزیگه او فعلگه «لن» قۉشیمچه سی قۉشیلگنده، اۉزلیک نسبتی یسه له دی.
اۉرنکلر:
جان + لن = جان لن؛ (جان لنماق)
آت + لن = آت لن؛ (آت لنماق؛ آتگه مینماق)
شاد + لن= شادلن (شادلنماق) کبی.
«لن»؛ له + ن بیلن اۉرته گه چیققن بو ایشله یشده، «ه» سېس حرفی حذف بۉلگن چونکه «ه» سېسی ضعیف لشگن، او ضعیف لشگن سېسگه حرفلرنینگ ایچیده گی سېسلی آواز سېس بېرگن.
له + ن = لن شکلده بۉلگن؛ شونی بیلماغیمیز کېره ک، بونگه اۉخشه گن حرکتلرده «هیچ قچان الف سېسی بیلن یازیلمه یدی لېکن بعضی تیل بیلمگنلر(ه) سېسی نی حذف قیلمه ی الف سېسی بیلن یازیب، انسانلریمیزگه یامان اۉرنک بۉله دیلر!» اوتیمسیز فعللردن اۉزلیک نسبتی یسلمیدی.
دوامی شعردن سۉنگره.
50 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(اوشنده ی که سیاست سفره سی اسلانلر سفره سی دیر، کۉزیاشی تۉکیب قوُلیلیک رل نی اۉینه مه؛ اۉینه مه که اسلانلرگه یېم بۉلمه!)
دنیانینگ آینه سی من، اگر که من انسان من
حق یۉلنینگ لانه سی من، اگرکه من انسان من
علم مېنده کلام مېنده حق یۉلیده قلم مېنده
حیات نینگ افسانه سی من، اگر که من انسان من
حق انساندن انسان حقدن، اگر اخترسنگ عقلدن
بو فکرنینگ آنه سی من، اگر که من انسان من
مونچه تمنی تیله یلر، اگر حق بۉلمسه یۉق لر
یۉق حق نینگ بې
+گانه سی من، اگرکه من انسان من
حقسیزلیککه ییغلر فلک، عمده یاش توکر ملک
اولرنینگ پیرخانه سی من، اگر که من انسان من
تیل بېلگی سی دوامی:
شونینگدېک بعضی بیر اوتیملی فعللردن ـ ده اۉزلیک نسبتی یسلمیدی.
اۉرنکلر:
بار؛
یوگور؛ اۉقی کبی. بعضی فعللرنینگ اېسه، انیق (دقیق) نسبتی یۉق اۉرنکلر: قووان؛ (قووانماق)
سېسکن (سېسکنماق؛ تکان خوردن) کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
51 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(کیشی نی الدِه یاله سن، جماعت بیلن اۉیینه مه!)
اوزاغلرگه کېترکن، یارگه سودا سورمدیم
یوره کدن حال نی بیلیب، ایرکک بۉلیب تورمه دیم
بیلمه دیم یوره گیم نی، عشقیگه توتساق اېکن
سودادن دنیا سی نی، او پیتلرده کۉرمدیم
یوره ک نینگ تیتره یشی، عقلیمگه آنگ نی بېردی
لېکن کېتمگین دېیه، باش نی تاشگه اورمدیم
اۉرگتتی اییریلیگی، یوره کدن روح یوباریب
توشیریب دوست یۉلیگه، بو حالیم نی سۉرمدیم
ایتالمدیم دردیم نی، قۉیبیره رکن قۉلی نی
آرقه دن کۉزیاش توکدیم، باشدن چاره قورمه مدیم
اېندی چاره سیز بۉلدیم، کامیم نی قۉلدن بېریب
آزه ی گن نفسیم دیر، بو حالیم نی کۉرمدیم
آگاهلنتیریش!
1.مجهوللیک؛ بیلّی بۉلمگن؛ نا آشنا.
2. نسبت؛ رابطه.
3. اَنگلتگن؛ اَنگله ماقدن آلینگن؛ «اَنگله ماق؛ درک قیلماق؛ بیلماق»
4. هیده ماق؛ حرکتگه کېلتیرماق.
تیل بېلگی سی دوامی:
مجهوللیک نسبتی نیمه دیر؟ مجهوللیک نسبتی، حرکت تۉلدیرووچی اَنگلتگن نرسه تمانیدن بجریلیب، اېگه گه اۉته دی یا حقیقی فاعل (بجرووچی) نامعلوم بۉله دی.
اۉرنک:
دهقان تمانیدن یېر هَیده لدی. بو جمله گه حقیقی فاعل کیم؟ نامی بیلّی بۉلمگن بیر دهقان. باشقه اۉرنک: اۉقیش باشلندی.
بو گپده بیر حرکت بار، بو حرکتده اجرا قیله یتدیگن کۉریلمه یدی.
یعنی «فاعل بیلّی اېمس»
بو جمله دن فاعل نی تاپیشی ممکن اېمس چونکه بو جمله مجهوللیک نسبتی نی کۉرسته دی.
مجهوللیک دېگن، فاعلی انیق بیلّی بۉلمگن؛ گمنام! دهقان، تیکیش، ایشچی، اۉقیش کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
52 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(تنبل لی قاره یوز دوستلرگه، مسخره لیک دشمنلرگه!)
کۉک یوزو تیشیلدی می؟ یامغیرآققن
مثلیکه بو حالیمگه ییغلهب باققن
آلاوگه توتیشکن من یانگن یوره گیم
تاغ و تاش بو اوچون ییغی ساققن
کندوزیم یۉقالدی کېچه م قارانغی
قارانغیلیک اوستیمگه زهر قاققن
او گلدن کۉزیاشیم یۉللرگه توشدی
رسمیگه یاغه تکن یامغیر باققن
کۉرمه دی ظالم کېلیب آووتسه مېنی
او ظلمیدن آسمان ییغلهب آققن
بو دیر مېنیم کدریم، قدریم اورگن
تقدیردن یامان بخت نی، بۉینیمگه تاققن
آگاهلنتیریش!
1. اونلی؛ سېسلی حرف.
2. اونداش؛ سېسسیز حرف.
تیل بېلگی سی دوامی:
مجهوللیک نسبتی نینگ یسه لیشی و املا قاعده سی؛ نیمه دیر؟
الف) فعل نېگیزیگه اونلیدن سۉنگ «ل» حرفی قۉشیلسه و اونداشدن سۉنگ «یل» حرفی قۉشیلسه، مجهوللیک نسبتی یسه له دی.
اۉرنک:
بار+ یل + دی = باریلدی.
فعل قیسی؟ بار.
بار گه «یل» تاووشی قۉشیلدی.
قیسی یېرده؟
اونداش حرفدن سۉنگره یعنی «ر» حرفدن سۉنگره «یل» تاووشی قۉشیلدی.
«باریلدی»
باشقه اۉرنک:
اوریلدی؛
قریلدی؛
کېلتیر + یل + دی = کېلتیریلدی.
قر+ ل + دی = قرلدی.
فعل نېگیزی «ه» سېس حرفی اونلیسی بیلن توگه گن بۉلسه، مجهوللیک نسبتی نی، یساوچی «ل» حرفی قۉشیمچه سی قۉشیلگنده، نېگیزده گی «ه» سېس حرفی حذف بۉلیب، فتحه تلفظ قیلینه دی.
اۉرنک:
سنه + ل + = سنلدی.
دقت قیلسه ی «ه» سېس حرفی تاووشی اۉزاقلشتیرلدی؛ چونکه تیل اۉزیگه مناسب بۉلگن سېس نی چیقره دی. اونینگ اوچون تاریخ بۉییچه مناسب یېر نی بېرماق اوچون، تیل تاووشلرنی سورکه لب کېلتیرگن؛ قالبگه تۉغری شکلده کیرسین دېییه!
بونینگ اوچون «ه» سېسی که ضعیف لشسه او سېس نی حرفلرنینگ ایچیدن قۉللنه دی؛ زیرا، سېسسیز حرفلر تشقری ده گی سېسلی آواز بیلن سېس بېره دی.
سنه + ل + دی = سنلدی شکلده بۉلدی، سنه دن «ه» حرفی چیقدی.
ب) فعل نېگیزیگه اونلیدن کېیین «ن» حرفی قۉشیمچه قۉشیلگنده و اونداشدن کېیین «ین» تاووشی قۉشیمچه قۉشیلگنده، مجهوللیک نسبتی یره تیله دی.
اۉرنک:
آلی + ن + دی = آلیندی؛ (آلی سۉزده «ی» حرف آوازی اونلی)
بیل + ین + دی = بیلیندی؛ (بیل سۉزده «ل» حرف آوازی اونداش) اول + ن + دی = اولندی کبی. اگر فعل نېگیزی «ه» سېس حرفی اونلیسی بیلن توگه گن بۉلسه، نېگیزده گی «ه» سېس حرفی حذف بۉلیب «ن» سېس حرفی قۉشیمچه سی قۉشیله دی.
اۉرنک: اوله + ن = اولن.
اوله دن «ه» حرفی حذف بۉلدی، اوله سېسی «اُول» سېسی گه توشدی «ن» سېس حرفی بیلن بیرلشیب «اولن» سېسی نی اۉزیگه آلدی لېکن «ل» حرفی نینگ ایچده گی آواز «ل» حرفی و «ن» حرفی نینگ اۉرته سیگه آز سېسلی «ه» سېسی نی یره تکن.
سویله + ن = سویلن؛
سویل + ن سېسی بیلن سویلن سېسی نی اۉزیگه آلدی چونکه «ه» سېس حرفی نی چیقردی.
بونی کبی.
مجهوللیک نسبتی کۉپراغ «ل» سېس حرفی و «یل» تاووشی قۉشیمچه سی بیلن یسه له دی.
عین بیر نېگیزده ـ ده اۉزلیک و هم مجهوللیک نسبتی یسه لیشی ممکن بۉلگنده، «ل» سېس حرفی و «یل» مجهوللیک و «ن» سېس حرفی «ین» تاووشی بیلن اۉزلیک نسبتی یسه یدی.
اۉرنک:
ترن؛ (اۉزلیک)
ترل؛ (مجهوللیک)
تېپین؛ (اۉزلیک)
تېپیل (مجهوللیک) بونی کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
53 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(وعده لرینگنی بجرالسنگ کیشی لیگینگ پیشه دی!)
قپت او کۉزلرینگنی، مېندن باشقه کۉرمسین
زیبا بو کۉزلر اوچون، باشقه بیری تورمسین
یالغیزچه مېنگه آچیب، اېسدیرگین زیبالیگنی
لطفاً باشقه بیریگه، دلینگ امید سورمسین
یوره کدن سېودیم سېنی، اجل گچه دېب اۉیلهب
بیتمسین مونده ی سېوگی، امیدسیزگه یورمسین
ماوی بۉلگن کۉزلرینگ، غنچه بۉلیب آچیلگن
بیگانه دېب او کۉزلر، بیگانه لهب تورمسین
ایچیمدن سېسله لنه من، توفان دینگیزی بۉلیب
تېنگری امیدسیزلیکدن، قاره بیر بخت قورمسین
آچمگین کۉزلرینگنی، مېندن باشقه کېمسه گه
گۉزل کۉزینگنی قپت، باشقه بیری کۉرمسین
آگاهلنتیریش!
اېگیلدیم؛ قییریلدیم؛ بوکیلدیم.
تیل بېلگی سی دوامی:
بیرگه لیک نسبتی نیمه دیر؟
حرکت نی بجریشده، فاعللر اۉز ارا بیرگه لیکده بجریشی نی افاده له یدی. بونده گی اۉز ارا بیرگه لیک معناسی، اۉزلیک نسبتیگه ـ ده اېگه بۉله دی.
چونکه فاعللرنینگ حرکتی، اۉز ارا بیر ـ بیریگه اۉته دی.
بیرگه لیک نسبتی نینگ یسه لیشی و املا قاعده سی؟
بیرگه لیک نسبتی شونده ی یسه له دی:
الف) آخریده، اونلی تاووش بۉلگن فعل نېگیزیگه «ش» سېس حرفی قۉشیمچه سی قۉشیب، بیرگه لیک نسبتی نی یسه ی دی.
اۉرنک: اوره شدی. سۉره شدی.
سور+ ه + ش + دی = سوره شدی؛ «ه» سېس اونلی بۉلگنی اوچون «ش» حرف سېسی بیلن بیرلشیب، دی قوشیمچه بیلن ماضیگه اۉتدی. اگر سۉزنینگ سۉنگ حرفی اونداش تاووش بۉلگن فعل نېگیزی بۉلسه، «یش» سېس تاووش قۉشیمچه سی قۉشیلیب یسه له دی.
اۉرنک:
اوپیشدی.
اوپ + یش + دی = اوپیشدی.
بو گپگه سۉنگ حرفی اونداش تاووش «پ» سېس بۉلیب «یش» تاووش قۉشیمچه سی بیلن بجریلگن.
بو اینجه لیگلرنی بیلماغیمیز اوچون «حرفلرنینگ ایچ دنیاسی نی بیلماغیمیز کېره ک.
زیرا، هر کلمه هجالشگن پیتده، هر هجا باید که بیر سېسلی حرف بیلن توزلگن بۉلسه؛ بو سبب دیر که اونداشلیلرگه یش شکلده قۉشیله دی.»
باشقه اۉرنک:
اوریشدی؛
اور+ یش + دی = اوریشدی کبی.
ب) لش قۉشیمچه سی (له + ش؛ له دن ه حرفی حذف بۉلگن) بو قۉشیمچه، له + ش دن یسه لگن. بو قۉشیمچه ده «ه» سېس حرفی حذف بۉلیب، «لش» سېسی نی اۉزیگه آلگن؛ «لش» قۉشیمچه سی بیرگه لیک نسبتیده گی فعل نی یسه گن.
اۉرنک:
بحثلشدی؛
بحث + لش + دی = بحثلشدی.
گپلشدی؛
گپ + لش + دی = گپلشدی.
بونی کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
54 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(هدفگه بارماق اوچون تۉغری آدیم قۉیماق شرط!)
کیم بیلیدی سېنینگ له، ایری ایری قاله میز
ماضیدن حسرت چېکیب، بدبختلیکنی آله میز
بیزیم هوا قیش بۉلدی، هر کیم بهار یشرکن
قاره بولوت تگیگه، چاره سیزلیک پیشرکن
بو دردلی حالگه توشدېک، ویران بۉلدی حالیمیز
چاره سیز بو حاللیکده، جدالی احوالیمیز
مونده ی اییرلیک بۉلمس، مونده ی یکّه قالیلمس
بو دردلر له بیر دانه م، بو سوداگه سالیلمس
کېلمه دی سېندن وفا، زهر بۉلدی بو سودا
بېرگن سۉزلرینگ اۉلدی، قارردی گونش هوا
آگاهلنتیریش!
1.او حالده ـ ده، شکلده کېلگنده، ایکّی مرته «ده» قۉشیمچه کېله دی؛ مونده ی حالده کېلگنده منطق نیمه دیر؟
بیلماغیمیز کېره ک بو ایکّی «ده» قۉشیمچه، عینی ایش نی می بجره دی؟ یۉقسه ایری ـ ایری معناسی بۉلیب، ایری ـ ایری ایش نی می بجره دی؟ بیرینچی «ده» اۉرین ـ پیت قۉشیمچه سی لېکن ایکّینچی «ده» ایری بۉلیب فارسچه نینگ «هم» دېگن سۉزیگه ایش دېیر بیر حرکت دیر.
او حالده ـ ده؛ او حالده هم معنا بېره دی. یعنی ازبکچه ده «هم» سۉزی بعضی جمله لرگه قۉللنیلمه یدی «هم» سۉزنینگ عوضیده «ده» قۉشیمچه سۉزی قۉللنیله دی. اساساً هم سۉزی یاباندن کېلیگن سۉز.
2.آرتیرمه؛ کۉپیتیرماق.
3. اۉقیتووچی؛ معلم.
4. جرنگسیز؛ جرنگ ـ جرنگ سېس بۉلمگننی.
تیل بېلگی سی دوامی:
آرتیرمه نسبت نیمه دیر؟
آرتیرمه نسبتیده، فاعل نینگ اۉز حرکتی نی، باشقه بیر فاعل نینگ تاثیری نتیجه سیده، بجریشی نی افاده له یدی.
اۉرنک:
اۉقیتووچی بیزگه ینگی کتابلر کۉرستدی.
بو گپگه «بیز» و «اۉقیتووچی» فاعللر دیر.
یا اصلیده، اوتیمسیز بۉلگن حرکت نینگ نرسه گه اۉتیشینی افاده له یدیگن فعل شکلی دیر.
بیرینچی حالتده، اساسی فاعل و ایکّینچی درجه لی فاعل موجود بۉلیب، اساسي فاعل واسطه لی تۉلدیرووچی و ایکّینچی درجه لی فاعل اېسه، اېگه بۉله دی.
ایکّینچی درجه لی فاعل نینگ حرکتی، انچه عمومی.
اۉرنک:
اۉقیتووچی بیزگه ینگی کتابلر کۉرستدی.
کۉریش حرکتی بونده تۉلدیرووچی «بیز» تمانیدن بجریلگن دیر و اېگه فاعل «اۉقیتووچی» کۉریش حرکتی نینگ بجریلیشیده، تاثیر قیلووچی واسطه دیر.
ایکّینچی حالتده اېسه، فقط بیر فاعل موجود بۉلیب، اونینگ حرکتی مفعولگه اۉته دی.
اۉرنک:
او کتاب کېلتیردی.
بو گپگه ایکّی فاعل یۉق فقط «بیر» فاعل بار.
آرتتیرمه نسبت نینگ یسه لیشی و املا قاعده سی قنده ی دیر؟
فعل نېگیزیگه، قوییده گی قۉشیمچه لر نی قۉشیشی بیلن، آرتیرمه نسبت یسه له دی.
1) آخریده اونلی یا که «ر» سېس حرفی اونداشلری بۉلگن نېگیزلرگه، «ت» سېس تاووشی نینگ قۉشیشی، آرتتیرمه نسبت یسه یدی.
اۉرنکلر:
اۉقیت؛
اۉق + ی = اۉقی + ت = اۉقیت. (ی سېسی اونلی)
توقیت؛
توقی + ت= توقیت؛
ییقیت؛
آقیت.
قیسقرت؛
قیسق + ر = قیسقر + ت = قیسقرت کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
55 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(اگر مینگ بیر ییغلب بېکاره سیاستچی لرینگنینگ یالغانلریگه قوُل بۉلسنگ، سېندن اجدانینگ روحي بیزار بۉله دی. لېکن سېن اۉزینگ اداره نی قۉلینگگه آلسنگ، اجدادنینگ روحي، سېنی او قېیینچیلیگدن چیقریب تۉغری اۉینچی یاپه دی؛ چونکه سېن خلق سن!)
یان یانگه بۉلگن کېچه لر، ایتکین اېسدن چیقر می؟
ماضیدن خاطره لر، چیقیب عشقدن بیقر می؟
باله حسرتی کبی، اېپ سېنی کۉزده توتتیم
کۉز ایچیده عشق قیلیب، عشقینگه اېپ اۉتتیم
بیر سنبل ایس قوقویدن، سېنی اخترماق بار یه
سنسیز بۉلگن قوقویدن، یوره ک اېپ تار یه
ایچیمده بیر توفان بار، سېسسیز ییغلتکن مېنی
اېپ سېنگه توتساق بېریب، عشققه باغلتکن مېنی
بیر بهار آقشامیدن، سېنی اخترماق بار یه
بۉلمگن هر آقشامدن، یوره ک اېپ تار یه
آگاهلنتیریش!
باقر، بقر، تاقر... ینه «ر» سېسیدن اول «ه» سېسی ضعیف لشکن، بونینگ اوچون باقه ر، بقه ر، تاقه ر شکلده یازمدیم.
زیرا، «ق» حرف سېسی نینگ ایچده او سېس بار؛ بونینگ اوچون «ق و ر» حرف سېسلری که تیلگه کېله دی ضعیف لشگن «ه» سېسی نی یره ته دی.
بعضی تیل بیلمگنلر «الف» سېس بیلن یازیب «باقار، بقار، تاقار» شکلده یازه دیلر. یعنی «ه» سېسگه الف سېسی بېره دیلر.
بو آوازلر هیچ بیر زمان تیلیمیزگه بۉلمگن امّا جامعه گه ادبیاتلی طرزده یانسیگن بو عجوبه لیک. «تیل اوچون فلاکت!»
تیل بېلگی سی دوامی:
2) آخریده جرنگسیز اونداش بۉلگن بوغینلی نېگیزلرگه، «تیر» قۉشیمچه قۉشیشی بیلن، آرتتیرمه نسبت یسه له دی.
شونینگدېک کۉپ بوغینلی نېگیزلرگه، «تیر» قۉشیمچه قۉشیشی بیلن آرتتیرمه نسبت یسه له دی. اۉرنک:
تاپتیر؛
تاپ + تیر = تاپتیر.
ایتتر؛
ایت + تیر = ایتتیر.
اوقتیر؛
اوق + تیر = اوقتیر.
آرتیر؛
آر + تیر= آرتیر.
کوچه یتیر؛
اویل + تیر = اویلتیر؛
کوچه ی + تیر.
(آگاهلنتیریش! ایکِّی اونلی حرف بیر یېرده کېلگنده، بیر اونلی حرف اونلی سېس چیقره دی، ایکّینچی سی اېسه اونداش سېس! چونکه اونلی لرنینگ وظیفه سی اونداشلرگه یۉل کۉرستیچیلیک دیر. بونینگ اوچون اونداشلرنینگ اۉرته لریده رل اۉینه یدیلر. بو سببدن ایکّی اونلی بیر یېرده اونلی آواز بیرالمه یدی چونکه اونلیلر بۉلمسه هیچ بیر یازو، تیل نینگ یره تگن آوازی نی یازوده بېرالمه یدی.)
باشقه اۉرینلرده «دیر» قۉشیمچه سی قۉشیلگنده، شونده ی منطق آله دی.
اۉرنک:
بوزدیر؛
بوز + دیر.
کولدیر؛
کول + دیر.
آلدیر؛
آل + دیر.
شونده ی ...
دوامی شعردن سۉنگره.
56 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(گپیرماغدن اول اۉیله، گپینگ نینگ آغیرلیگی، سېنی باسمسین!)
کۉز یپراغی تۉشدی کۉزگه گۉزلی کېتتی
کۉک یوزیگه کېلدی بولوت قاره قیش ېیتتی
بو ایری لی حسرتیدن توکیلدیم یېرگه
چیکېلمسلی کېلدی باشگه هوسیم ییتتی
آی قارانغی کېچه لرده دۉنیلگن بیزگه
قالمه دی بیاض کونیمیز یاقتی لی بېتتی
بیر احتمال وصال اوچون بیزده بار اېدی
قاره یاغیش آلدی بیزدن بختیمیز قیتتی
کېچه کوندوز اېپ قارانغی قسمتیمیز شور
سارسیلگن دل قیریلدی او فلک اېتتی
آگاهلنتیریش!
1. چیچیک؛ گل.
2. بوغین؛ مفصل؛ بند.
3. فون؛ زمینه.
4. ورینت؛ شکل.
تیل بېلگی سی دوامی:
آگاهلنتیریش!
(«دیر» قۉشیمچه سی ازبک تیلده «د + ی + ر = دیر» شکلده یازیله دی و بو حرفلرنینگ سېسی بیلن سېس چیقره دی بونینگ اوچون یازوولر ده «دور» شکیلده یازیلسه خطا بۉله دی. «دور» شکلده یازیش ساده چه شعرلر ده باغلی بیر حرکت دیر. چونکه بیزلر تیل نینگ کېلتیرگن منطقیگه باغلی حرکت قیله میز، اۉز باشیمیزدن بیر قاعده نی تیلگه یره تالمه یمیز.)
3) آخریده «ش»، «چ» و «ت» اونداشلری بۉلگن نېگیزلرگه «یر» قۉشیمچه سی قۉشیلسه، آرتترمه نسبت یسه له دی.
اۉرنکلر:
توش + یر = توشیر؛
شاش + یر= شاشیر؛
ایچ + یر= ایچیر؛
بات + یر = باتیر؛
قات + یر = قاتیر؛
شیش + یر = شیشیر؛
کیچ + یر = کیچیر کبی.
4) آخریده اونداش تاووش بۉلگن بعضی بیر بوغینلی نېگیزلرگه «ار» («ر») قۉشیمچه سی نی قۉشسه، آرتتیرمه نسبت یسه یدی.
اۉرنک:
چیقر؛ چیق + ر = چیقر. قیتر کبی.
5) آخریده اونداش تاووش بۉلگن بعضی نېگیزلرگه «غیز» «گیز» ( فونینگ ورینتلری: «قر» «غز» «کز» «قیز» «کیز») قۉشیمچه سی بۉلگنده، آرتتیرمه نسبت نی شونده ی یسه یدی: اۉرنک:
تور+ غیز = تورغیز؛
اوت + قیز = اوتقیز؛
اوت + قز = اوتقز؛
اوتکز؛
یوتقیز؛
یوتقز؛
یورگیز؛
ییتکیز کبی.
6) آخریده «ق» سېس حرفی «دم» اونداشلری بۉلگن بعضی نېگیزلرگه « یز» قۉشیش بیلن آرتتیرمه نسبت یسه له دی.
اۉرنک:
آق + یز = آقیز؛ آقماغدن الینگن؛
تام + یز = تامیزکبی. تامیز تاماغدن آلینگن.
7) «ست» قۉشیمچه سی نی قۉشگنده آرتتیرمه نسبت شونده ی یسه له دی:
اۉرنک:
کۉر+ ست = کۉرست کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
57 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(هر کیم اۉزینی عیبسیز دېسه، او کیشی حمق دیر!)
هرکون باشقه بیرجامگه، بوشلگن شراب سن
بیر جامدن بوشه له سن، باشقه سیگه آب سن
مېنیم جامیمده یۉق سن، سنسیزلیگدن بۉلگن بوش
کۉز یاشلریم شرابم، دردلی باشیم بې خوش
بوکۉنگیل میخانه مده، سېندن باشقه گه یېر یۉق
سېن کېتگنینگدن بیری، بو یشمده خمیر یۉق
سنسیز بوش دنیا مثالی، حیاتیم نینگ سۉزلری
قالمه دی سېندن مېنگه، بو حیات نینگ توزلری
هر بیر میخانه ده، مېندن باشقه هر کیم خوش
هرجامگه سن کېته سن، بو اوچون دل جام بوش
آگاهلنتیریش!
1. میل؛ خواست؛ آرزو.
2. انیقلیک؛ دقیق لیک.
3. بویورق؛ فرمان.
تیل بېلگی سی دوامی:
فعل میل لری و اولرنینگ املا قاعده سی نیمه دیر؟
میل کتگوریسی، فاعل بیلن فعل اره سیده گی علاقه نینگ واقعلیککه مناسبتینی کۉرسته دی. بو علاقه و مناسبت تورلیچه دیر، بونینگ اوچون میل نینگ ـ ده بیر نیچه تورلی سی بار.
هر تور خاص معنا بیلن و مخصوص شکل بیلن افاده لنه دی.
اۉزبېک تیلیده اساسآ اوچ میل بار:
1. انیقلیک میلی؛
2. بویروق ایستک میلی؛
3. شرط میلی.
هر بیر میل، زمان معناسی نینگ افاده لنیشیگه کۉره، تورلیچه بۉله دی.
زمان معناسی؛ مشخص بیر زمانده، اۉتگن زمان نی، حاضر زمان نی، کېله جک زمان نی کۉرستگن منطق دیر.
زمان معناسی، حرکت نینگ نطق سۉزله شیب تورگن پیتده، مناسبتی بیلن انیقلنه دی.
مثلآ ساعت ایکّیده، اوشه پیتدن اۉتگن زمان، اوشه لحظه ده گی زمان و اوشه لحظه دن، کېله جگ ده گی زمان نی کۉرسته دی.
یعنی ساعت ایکّیده گپیرگن بیر کیشی یا اوشه زمانده بۉلگن بیر ایش نی ایته دی، یا اوندن اول بۉلگن بیر ایش نی ایته دی، یا اوندن سۉنگره بۉلییتگن بیر ایش نی ایته دی.
حرکت سۉزله شیب تورگن پیتدن آلدین، اوشه لحظه، اوندن کېیین بجریلیشی ممکن بۉلگن نی کۉرسته دی.
شونگه کۉره فعل، اۉچ زماندن، اۉتگن زمان، حاضرگی زمان و کېله سی زماندن، بو اۉچیدن بیری ده بۉله دی.
مثلآ: اۉقیدیم؛
بو فعل یا بو عمل اۉتگن زمان نی کۉرسته دی.
اۉقییاتیبمن؛
بو فعل یا بو عمل اوشه لحظه ده گی حاضرگی زمان نی کۉرسته دی.
اۉقیماقچیمن؛
بو فعل بیر تصمیم نی کۉرسته دی، او تصمیم کېله جککه اجرا بۉله دی بونینگ اوچون کېله سی زمان دېییله دی.
هر بیر زمان قۉشیمچه مودل معنالریگه کۉره، ینه بیر نیچه گه بۉلینه دی.
دوامی شعردن سۉنگره.
58 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(سېنگه آنه تیل نی باشقه لر اۉرگتمیدی چونکه سېن مکلف سن باشقه لرگه اۉز تیلینگنینگ جذابیتی نی بیلدیرسنگ؛ اگر مونده ی بۉلسه نېگه باشقه لرنی سۉکیشگه آله سن اۉز بجریشسیزلیگینگ اوچون؟)
قاره بولوتدن چۉکتی، قاپقاره بخت بو باشگه
نه گل قۉیدی نه اېزگو، بو ویران بۉلگن یاشگه
تاتلی سۉزگه اینانیب، باله بۉلیب قاندیم
یالغان اېکن وعده سی، سوو قۉشدی بۉلگن آشگه
آقرگن ساچلریم دور، نه یاققن بیاض بیر قار
سېوگی سیز بو دنیاده، باشیم تېگدی تاشگه
بیرتاتلی بیاض اورده ک، یوزرکن سۉره شتیردی
جوابیم نی اېشیتیب، عجب دېدی بو داشگه
قار بیاض بۉلگن اۉلیم، باتکن قویاشدن نور
قارانغی لیگدن اینگن، قاپقاره بخت بو باشگه
تیل بېلگی سی دوامی:
میل و زمان معنالری عادتده، گرامری شخص معنالری بیلن بیرگه لیکده افاده لنه دی.
گرامری شخص، ایش ـ حرکت نینگ بجرووچیسینی کۉرسته دی.
گرامری شخص اۉچته دن عبارت:
1. بیرینچی شخص «سۉزلاوچی»؛
2. ایکّینچی شخص «تینگلاوچی»؛
3. اۉچینچی شخص «اۉزگه یا غایب».
گرامری شخص، گرامری سان بیلن بیرگه لیکده افاده لنه دی.
گرامری سان دېگنیمیز مقداری بیلّی بۉلمگن کیشیلر. مثلا: بارگنمیز. اگر بارگنیم بۉلسیدی بیر کیشی نی کۉرسته یدی، بارگن «میز» قۉشیمچه سی بیلن یسه لکن فعلیده گی «میز» قۉشیمچه سی هم بیرینچی شخص نی و هم کۉپلیکینی که سان نی بیلی اېمس، بیلدیره دی.
شونینگ اوچون بونده ی قۉشیمچه لر، شخص سان قۉشیمچه لری دېییله دی.
دوامی شعردن سۉنگره.
59 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(هر آدیم تجربه دیر، اگر تجربه دن ایش آلالسنگ اصیل لیگینگنی بیلّی قیله سن!)
یۉلیم توشکن میخانه لر یۉلیگه
چاره یۉق دور بختیم توشکن قۉلیگه
ایچدېکچه بوکیله دی باشیم
قار بیاض ساچلریم دیر قالمه دی داشیم
نه سېوتکنیم قالدی نه سېوگی گه بیر گلیم
می ایسیدن باشقه یۉق ایسسیز سنبلیم
ییغلتکن سېسسیزاچّیق کولدیرمه یدی مېنی
قنده ی کوله ی بو اوچون بیلمی من یعنی
بیلیلمه یدی سره ر گن غریب انسانلی رخیم
بو اوچون می گه توشدیم بوزیلگن چرخیم
آگاهلنتیریش!
1. توسلش؛ فعللرنی اۉزگیرتدیگن بیر حرکت.
2. نطق؛ گپ.
تیل بېلگی سی دوامی:
انیقلیک میلی نیمه دیر؟
انیقلیک میلی «دقیق میلی سانی، زمانی بیلّی بۉلگن»، ایش حرکت نینگ اۉچ زماندن بیریده، صادر بۉلیشی یا بۉلمسلیگی نی افاده له یدی.
انیقلیک میلی، اساساً فعل نینگ روشداش، صفتداش شکللری نی و بعضاً صاف فعللرنی توسلش بیلن افاده قیله دی.
اۉتگن زمان نیمه دیر؟
بو زمان، ایش ـ حرکت نینگ نطق سۉزلنیب تورگن پیتدن آلدین بجریلگن یا بجریلمه گنی نی کۉرسته دی.
کۉرستیشگه بجریلگن یا بجریلمگن نی بیان اِېته دی.
اوتگن زمان فعلی، خصوصی مودل معنالریگه کۉره، قوییده گی تورلرگه بۉلینه دی
1. یقین اۉتگن زمان؛
2. اوزاق اۉتگن زمان؛
3. اۉتگن زمان، حکایه فعلی؛
4. اۉتگن زمان، دوام فعلی؛
5. اۉتگن زمان، مقصد فعلی.
دوامی شعردن سۉنگره.
60 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(تاریخینگنی بیلسنگ کېله جگینگ بار!)
حیاتیم دردلی بۉلدی امید یوره کدن اۉلدی
ییغله نگ هو کۉزلر ییغله نگ قدر تقدیرنی یولدی
کېتکن قیتیب کېلمه دی بو دردیم نی بیلمه دی
باشی تیکدن اینمه دی بهاردن گلیم سۉلدی
خسته بۉلگن یوره گیم سۉلگن تال و تیره گیم
ییغله ماق زور ـ ده بۉلسه ییغله نگ غم کېلیب تولدی
تاغلرگه سیغمس دردیم سینگن دل امیدلریم
اېسمه گن گل باغمگه کۉرینگلر دشمن کولدی
نی اېله ی بو حیاتگه مونده ی بیر قاره بختگه
چونکه کۉزگه ایلمه یدی او گل بو بختنی یولدی
تیل بېلگی سی دوامی:
یقین اۉتگن زمان نیمه دیر؟
بو زمان فعلی، ایش ـ حرکت نینگ نطق سۉزلنیب تورگن پیتدن آلدینی نی کۉرسته دی.
مثلآ اوشه زمان که گپیرشیله دی، اوشه وقتدن آلدینی نی بیلدیره دی.
سۉزلاوچی نینگ کۉزآلدیده یا اونینگ فعال اشتراکی بیلن انیق بجریلگن ، یا بجریلمه گنلیگی نی افاده له یدی.
اۉرنک:
بوگون کتابفروشلیگدن ینگی کتابلر ساتیب آلدیم، صبالب کېتدیم بو کتابلر نی آلدیم.
(دقت بۉلیب قره سنگیز، سۉزلاوچی اوشه پیتده که سۉزله یدی، اوشه پیتدن آلدین کی زمانده، بجریلگن بیر ایش نی ایته دی؛ او زمان یقین اۉتگن زمان دیر. )
شو قوییده گی کلمه لرگه یا تاووشلرگه قره نگ:
باردی؛
باردیم؛
باردینگ؛
باردیک؛
باردنگیز؛
باردیلر.
بو کلمه لر یا بو تاووشلر، یقین اۉتگن زمان نی «دی» قۉشیمچه نی قۉشیب کۉرسته دی.
معناسی نی «دی» قۉشیمچه بیلن بیان اېته دی.
اساساً بو کلمه لرگه «دی» قۉشیمچه سی رل اۉیینه گن و یقین زمان نی کۉرستگن.
(دقت بۉلینسین! اگر «دی» نینگ عوضیده «دو» شکلده یازیلسه، باردیم ـ باردوم بۉله دی شوندېک باردیک ـ باردوک بۉله دی... تیل ویران بۉله دی بونینگ اوچون «دی» سېسی ازبک تیلگه جوده مهم و اهمیتلی دیر.)
شو قوییده گی کلمه لرگه قره نگ:
بار + مه + دی+ م = بارمه دیم؛
بارمه دینگ؛ بارمه+ دی + ینگ = بارمه دینگ؛
بارمه دی؛ بارمه + دی = بارمه دی کبی.
بارمه دیک؛
بارمه دینگیز؛
بارمه دیلر.
بو کلمه لردن یا تاووشلردن، یقین اۉتگن زمان نینگ انکار شکلی و اونینگ منطقي کۉرستیلگن.
بو کۉرستیشگه «مه» قۉشیمچه سی فعل بیلن قۉشیلیب، رل اۉیینه گن. «بار + مه = بارمه!» بارمه کلمه سی «دی» قۉشیمچه بیلن بیر بۉلیب، یقین اۉتگن زمان نینگ انکار شکلی نی یره تگن. بارمه دی ـ بارمه دو بۉلمه یدی.
دوامی شعردن سۉنگره.
61 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(عقل بایلیک دیر اگر قۉلنماغینی بیلسنگ!)
بو عجایب دنیاده نی لرگه قاندیم
بهار ساندیم دنیا نی آنگگه ایشاندیم
خرجه دی رحم قیلمه ی عمریم نی حیات
قلبیم ده گی امید له اېپ درددن یاندیم
جوانلیک اۉیینیگه توشدیم بیلمه دن
عقلسیز بۉلدیم آنگدن هر پیت ایناندیم
چاره سی یۉق که حیات دوباره کېلسه
آنگیمگه توتساق بۉلیب اۉزیمگه خاندیم
قلبیمگه بیر قورقو بار شاشیرگن یۉل نی
چونکه بهار دېب ساندیم اېپ گۉزل یاندیم
آگاهلنتیریش!
1. انچه؛ کۉپ وقت.
2. اېسلش؛ اېسگه کېلتیریش.
تیل بېلگی سی دوامی:
اوزاق اۉتگن زمان نیمه دیر؟
بو زمان فعلی، نطق سۉزلنیب تورگن پیتدن، انچه ایلگری بجریلگن یا بجریلمه گن نی کۉرسته دی.
یعنی اوشه زمانده که گپیریشه دی، او زماندن اۉتگن اوزاق زمانی کۉرسته دی.
اوزاق اۉتگن زمان «گن» قۉشیمچه سی بیلن یسه له دی.
اۉرنک:
بار + گن + من = بارگنمن.
بو گپگه بارگنلیگنی بیان اِېته دی ممکن او بارگنلیک بیر آی ایلگری اۉتگن بۉلسه یا بیش آی!
بار + گن + سن = بارگن سن؛
بار + گن + = بارگن؛
بار + گن + میز = بارگنمیز؛
بار + گن + سیز = بارگنسیز؛
بار + گن + لر = بارگنلر کبی.
اوزاق اۉتگن زمان نینگ انیق اېسلش، اېشیتگنلیک کبی
مودل معناگه اېگه بۉلگن شکللری ـ ده بار.
اۉرنک:
بارگن اېدیم؛
بارگن اېدینگ؛
بارگن اېدی؛
بارگن اېدیک؛
بارگن اېدینگیز؛
بارگن اېدیلر؛
«بارگن اېدیم» دقت قلسه ی بو گپریشگه اوزاق اۉتگن زمانی کۉره میز که سۉزلاوچی، اېسیگه کېلگن بیر مطلب نی بیان اِېته دی؛ بیر خاطره دن گپیره دی.
ازبکچه املا دن، بو منطق نی بیلدیرماق اوچون، فعلگه «اېدی» قۉشیمچه نی قۉشیب، شکل بېره میز. بارگن اېدی کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
62 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(بجرسنگ ایش نی وعده قیل؛ یالغانچیگه اۉتمسین نامینگ!)
بیر جان ایچیدن کېلدیم ایکّی یۉللی بیر خانگه
اینجه اوزون یۉل اېکن یوردیم امتحانگه
کېچه کندوز تورمه دن توغیلگن پیتدن بېری
یوری من سۉنگ نی بیلمه ی بیلیلمگن زمانگه
بیلمه یدی عقلیم آنگدن اېگری می تۉغری یۉلیم؟
قیسی یۉلگه توشکن من قیسی بیر مکانگه؟
تۉخته گن دېب اۉیله یمیزحرص دنیامیزگه کیریب
اېپ یۉلده بیز بیلسک بیلیلمس میدانگه
جوانلیک زمانلرده قریلیکنی بیلمه ی میز
اۉته دی ایکّی کون دېک عمریمیز خزانگه
اوزون اینجه یۉلده من قیسی یۉل دور بیلمی من
کېچه کندوز یوروی من یوزیم اېپ امتحانگه
آگاهلنتیریش!
1. اۉرنک؛ مثال.
2. قوییده گی؛ آست ده گی.
3. آست؛ یوقاری نینگ قرشی سی؛ نرسه نینگ تگی.
4. اوچره ماق؛ بیر ـ بیر نی کۉرماق.
5. سۉکیلمس؛ ایریلمس.
6. تولیقسیز؛ مکمل بۉلمگن.
تیل بېلگی سی دوامی:
لېکن «اېدی» تولیقسیز فعلی نینگ قیسقه شکلی «دی» دیر. «دی» اۉتگن زمان صفتداشیگه قۉشیلیب یازیله دی، فعل نی ماضی یسه یدی.
اۉرنک:
بارگندیم؛ بارگن + دی + م = بارگندیم؛ دی + یم اېگه لیک بیر یېرده کېلگنده «ایکّی {|ی} سېسی بیرلشیب چیقه دی، اونینگ اوچون بیر {ی} حرفی قۉلنیله دی.»
بارگندیک؛ بارگن + دی + ک = بارگندیک؛
بارگندی؛
بارگندینگیز؛
بارگندیلر کبی.
بۉلیب اۉتگن زمان نیمه دیر؟
شو جمله: « مېن درسیم نی اۉقیگن اېکنمن.» بو گپ، بۉلیب اۉتگن بیر ایش نی کۉرسته دی.
گپیریش پیتده، «اېکن» سۉزی نی فعل بیلن قۉشیب گپیره دی. او تولیقسیز فعل، اۉتگن زمان صفتداشیدن ایری یازیله دی.
اۉرنک:
مېن درسیمنی اۉقیگن ـ اېکنمن؛
اۉقیگن؛ اۉتگن زمان.
اېکنمن؛ تولیقسیز فعل یعنی نامکمل فعل، ایکّیسی ایری یازیله دی.
بو بۉلیب اۉتگن زمان ده گی ایش نی کۉرینگ:
بارگن اېمیشمن!
بو گپگه سۉزلاوچی بیر ایش نی باشقه سی نی آغزیدن اېشیتگن لیگنی بیان اِېته دی؛ اونینگ اوچون «بارگن» اۉتگن زمان نی کۉرسته دی و «اېمیشمن» مکمل بۉلمگن فعل نی کۉرسته دی.
یعنی تولیقسیز فعل نی بیان اېته دی.
باشقه اۉرنک:
بارگن اېمیشسن؛
بارگن اېمیش؛
بارگن اېمیشمیز؛
بارگن اېمیشسیز ؛
بارگن اېمیشلر.
اېمیش نینگ قیسقه سی «میش» سۉزی دیر؛ شو قوییده گی اۉرنکلر کبی:
بارگنمیشمن؛ بارگن + میش + من = بارگنمیشمن؛
بارگنمیشسن؛
بارگنمیش؛
بارگنمیشمیز؛
بارگنمیشسیز؛
بارگنمیشلر.
بو اۉرنکلر، فعل نی «میش» سۉزی بیلن قۉشیب، اۉتگن بیر حادثه نی بیان اِېته دی.
دوامی شعردن سۉنگره.
63 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(یا وعده قیل بجر یا سېسسیز بۉلیب بویوک ایش قیل!)
میخانه چی دردیم کتّه ولله
باده بېرگین یوره ک خسته بې لله
قدح تۉلدیرگین دردلریم نی یۉقاتسین
نشه سیدن برچه درد نی او آتسین
اسیر ظالم اۉز حریدن هر یېره
اسّیق قانلی بو دل توتساق هر بیره
نه ملامت نصحیتگه قره یدی
نه توره دن تۉغری یۉل نی سۉره یدی
عاشق مېن دېب مسـتلی باده نی ایچکن
شهر کوی دن حکایه لر نی بیچکن
می خانه چی خیلی کباب بو دل
باده بېرگین بۉلمسین درد دن خجل
آگاهلنتیریش!
1. سۉکیلمس؛ ایریلمس.
2. کوتیلمه گنده؛ منتظر بۉلمگنده.
3. سېزیلیب؛ احساس بۉلیب توره دی. (ادراک)
تیل بېلگی سی دوامی:
اۉتگن زمان حکایه فعلی نیمه دیر؟
اۉتگن زمان حکایه فعلی، کوتیلمه گنده، قیسقه وقت ایچیده، نطقدن ایلگری بجریلگن یا بجریلمه گن ایش ـ حرکت نی حکایه قیلیش و تصویرلش معناسی نی افاده له یدی.
شونینگ اوچون اونده، واقعه نینگ عادتدن تشقری یوز بیرگنلیک معناسی، سېزیلیب توره دی. اۉتگن زمان حکایه فعلی، روشداش یساوچی «ب» («یب») قۉشیمچه سی نی قۉشیش و توسلش بیلن، افاده لنه دی.
اۉرنکلر:
آل + یب + من = آلیبمن؛
آل + یب + سن = آلیب سن؛
آل + یب + دی = آلیبدی؛
آل + یب + میز = آلیبمیز؛
آل + یب + سیز= آلیبسیز؛
آل + یب + دیلر= آلیبدیلر کبی
دوامی شعردن سۉنگره.
64 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(دوستلیککه علاج بۉل، بۉلمه گنینده، سی نی اخترسینلر!)
اې نازنین قالقمگین مېن اوچون قوناققه قال
یخشی کۉره سن مېنی تسلیم بۉلگن دلنی آل
اوزاغلرگه کېتمه گین بیلگین که بو دلده سن
تخت قورگن سن بودلگه آنگله گین سن تاتلی بال
تیتره گن بو دلیمگه غنچه بۉلیب آچیلگین
روحیم نینگ پادشاه سی لبلرگه کولگینی سآل
یۉلینگگه حالسیز بۉلدیم حال قالمه دی حالیمده
سېسیزچه ایقیرگن من دوا نی بېرگین جمال
خواهله می من لبینگگه جدالیک نامنی آلسنگ
بودل تاشیالمه یدی زورله سنگ اوبیر وبال
قوُل بۉلگن بودلیمگه روحینگ نی یانسیتکین سن
عشق نینگ گۉزلیگی او بۉلسین بیزگه او جلال
آگاهلنتیریش!
1. اېسگن؛ فکرگه کېلگن بیر خاطره یا باد اېسگن؛ اېسماق دن الیلگن.
2. چېگره لنمه گن؛ او زمان نینگ تېوره گی بیلن بیلّی بۉلمگن.
3. تولیقسیز؛ فارسچه سی نامکمل
4. قوناق؛ اوی؛ سرای.
5. قالقماق؛ آیاققه تۉخته ماق؛ کیتماق.
تیل بېلگی سی دوامی:
اۉتگن زمان دوام فعلی نیمه دیر؟
اۉتگن زمان دوام فعلی، نطق سۉزلنیب تورگن پیتدن ایلگری، دواملی بۉلگن یا تکرارلنیب تورگن ایش ـ حرکت نی اېسلش آهنگی بیلن افاده له یدی. او ایکّی تورلی بۉله دی:
1. دواملی حرکت یا حالت بیلدرووچی اۉتگن زمان دواملی فعلی. او معلوم وقت توشونچه سی بیلن چېگره لنمه گن دواملیلیگی نی افاده له یدی.
اۉرنک: او دوستی نی بیحد سېور اېدی.
«ر» سېس حرفی و «اېدی» سۉزی بیلن بو اۉتگن زمان دوام فعلی شکل بېریلگن و تولیقسیز «اېدی» فعلی اۉتگن زمان صفتداشیدن ایری یازیله دی. اۉرنکلر:
بیل + ر+ اېدی + م = بیلر اېدیم؛
بیل + ر + اېدی + نگ = بیلر اېدینگ؛
بیل + ر + اېدی = بیلر اېدی؛
بیل + ر + اېدی + ک = بیلر اېدیک؛
بیل + ر + اېدی + نگیز = بیلر اېدینگیز؛
بیلر اېدیلر کبی.
«اېدی» نینگ قیسقه شکلی «دی» اۉتگن زمان صفتداشیگه قوشیلیب یازیله دی.
اۉرنکلر:
بیل + ر + دی + م = بیلردیم؛
بیلردینگ؛
بیلردی؛
بیلردیک؛
بیلردینگیز؛
بیلردیلر کبی. شو اینچه نقطه گه دقت: «دی» سېسی یعنی «د» سېسی بیلن «ی» سېسی بېرلشیب «دی» سېسی نی چیقره دی؛ بو سېس ازبکچه میزنینگ نېگیز سېسلریدن بیری دیر، بونینگ اوچون بو سېس نی بوزمه دن قۉللماغیمیز کېره ک.
اۉرنک: بیلردینگیز؛ بیلر+ دی + نگیز.
(دی سۉزی ازبک تیلی نینگ هر یېریده بار؛ بونینگ اوچون بو سېس جوده مهم!)
بو زمان نینگ انکار شکلی «مس» قۉشیمچه سی و «اېدی» نینگ قیسقه شکلی بیلن (دی) قۉشیلیب یازیله دی.
اۉرنکلر:
بیل + مس + دی + م = بیلمسدیم؛
بیل + مس + دی + نگ = بیلمسدینگ؛
بیل + مس + دی = بیلمسدی؛
بیل + مس + دی + ک = بیلمسدیک؛
بیل + مس + دی +نگنیز = بیلمسدینگیز؛
بیل + مس + دی + لر = بیلمسدیلر کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
65 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(برماقلرینگ عقلینگ بیلن آچیق بۉلسه، بایلیک نصیب بۉله دی!)
دنیا دۉنر غم ایچنده یشر بیر رویا
دردلی یغلر دردسیز یغلر عجیب انتها
انسان اۉغلی غم ایچنده کېلیب او کېتر
رویا کبی کېلر یشم کېتیشی روا
ایتکین دنیا انسان اوچون غم یوکی می سن؟
مثلیکه بیر خان ایچنده یشر ماجرا
انسان اوچون بۉلگن دنیا بیر تیگیرمان دور
انسان ایچیده جودر دور تاتسیز بو رویا
بوگون کېلسه ایرته کېتر بوش بۉلمه ی دولاب
دردلی یغلر دردسیز یغلر تعجیبلی هوا
آگاهلنتیریش!
یغلر، کېتر، دونر، یشر؛ ینه یازونینگ اینجه بیر یېریگه توشدیک! یعنی «یغلر، یغله ر یا که یغلار» شکلده یازیلسین می؟ یۉقسه «یغلر» شکلده؟ شوندېک باشقه لری قنده ی یازیلسین؟ ینه «ه» سېسی عقلگه توشونچه بېره دی. بیر مرته انیق بیلماغیمیز کېره ک «ه» سېسی بار یېرده «الف» سېسی بیلن یازیلمه یدی، چونکه ازبکچه نینگ طبیعتی قبول قیلمه یدی لېکن کۉپی شاعرلریمیز «الف» سېسی بیلن یازه دیلر 100 ده 100 تیل نینگ طبیعتیگه و روحیگه ایقری بیر حرکت.
ایکّینچیدن بیلماغیمیز کېره ک «ه» سېسی ضعیف لشگنده سېسلیلردن او سېس کېله دی بونینگ اوچون تۉغری سی «یغلر، کېتر، دونر، یشر.»
2. بیریکتیریشی؛ بیر ـ بیریگه قۉشیلماق. بیر ـ بیریگه قۉشیلیب بیر بوتون بۉلماق.
تیل بېلگی سی دوامی:
2) شو جمله: مېن کېلگنده قار یاغه یاتگن اېدی. بو گپگه انیق بیر جریان بار، او جریان اۉتگن زماندن یوز بېریب تورگن پیت نی کۉرسته دی. فعل نینگ بو شکلی بو مثاللرکبی یسه له دی؛ اۉرنکلر:
الف) «یاتگن» سۉز قۉشیمچه سی یاردمی بیلن و «اېدی» تولیقسیز فعلی نی توسلب بیریکتیریشی بیلن یسه له دی.
مثاللر:
آله + یاتگن + اېدی + م = آله یاتگن اېدیم؛
آله + یاتگن + اېدی = آله یاتگن اېدی؛
آله + یاتگن + اېدی + نگیز = آله یاتگن اېدینگیز کبی.
اِنکار شکلی، فعل نېگیزیگه «مه» قۉشیمچه نی قۉشگنده، شکل تاپه دی.
مثاللر: آل + مه + یاتگن + اېدی + م = آلمه یاتگن اېدیم؛
آل + مه + یاتگن + اېدی + نگ = آلمه یاتگن اېدینگ؛
آل + مه + یاتگن + اېدی = المه یاتگن اېدی؛
آل + مه + یاتگن + اېدی + ک = آلمه یاتگن اېدیک؛
آلمه یاتگن اېدینگیز؛
آلمه یاتگن اېدیلر کبی.
بو زمانده «اېدی» تولیقسیز فعلی نینگ قیسقه شکلی قۉللگنده، مذکور زمان نی افاده لاوچی سیگه، برچه جزء لر قۉشیلیب یازیله دی.
مثاللر:
آله یاتگندیم؛
آله یاتگندینگ؛
آله یاتگندینگیز کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
66 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(اۉزینگگه اینان، باشقه لر سېنگه ایشان سین!)
عشق باغچه دن قوویلدیم، می گه روح یم نی سوردیم
قدح بوشه لدی تۉلدیردیم، می دن تسلی کۉردیم
دردیم اوچون ایچه من، می دن تقدیر بیچه من
می بېره رکن تسلی، قسمتگه سۉکیش اوردیم
قاره بیر درد اوستیمده، کېلگن بو درد جانیمگه
یشم قاره درد بۉلگن، بو اوچون ایچیب توردیم
کېتمه یدی مېندن بو درد، توتساققه توشکنیم سرد
اینیلدیم و اینیلدیم، می دن بیر اوییه قوردیم
آگاهلنتیریش!
1. توسله ماق؛ فعلنی، شخص، سان و زمان قۉشیمچه لرینی قۉشیب اۉزگرتیرماق.
تیل بېلگی سی دوامی:
ب) «ماقده» قۉشیمچه سیگه، اېدی تولیقسیز فعلینی توسلب بیریکتیریش بیلن یسه لیشی!
مثاللر:
آل + ماقده + اېدی + م = آلماقده اېدیم؛
آل + ماقده + اېدی + نگ = آلماقده اېدی؛
آل + ماقده + اېدی = آلماقده اېدی؛
الماقده اېدیک؛
آلماقده اېدینگیز؛
آلماقده اېدیلر کبی.
بو زمان نینگ انکار شکلی، فعل نېگیزیگه «اېمس» قۉشیمچه سی نی قۉشیش بیلن، یسه له دی.
البته «اېدی» تولیقسیز فعلیگه «اېمس» قۉشیمچه سی نی قۉشیش و توسلش بیلن افاده لنه دی.
مثاللر:
آل + ماقده + اېمس + اېدی + م = آلماقده اېمس اېدیم؛
آل + ماقده + اېمس + اېدی + نگ = آلماقده اېمس اېدی؛
آلماقده اېمس اېدی؛
آلماقده اېمس اېدیک؛
آلماقده اېمس اېدینگیز؛
آلماقده اېمس اېدلر کبی.
قیسقه شکلی «اېمس» قۉشیمچه سی «اېدی» تولیقسیز فعلیگه قۉشیلیب یازیله دی.
مثاللر: کېل + ماقده + اېمس + دی + م = کېلماقده اېمسدیم؛
کېل + ماقده + اېمس + دی + نگ = کېلماقده اېمسدی کبی.
آگاهلنتیریش!
«م، نگ، ک، نگیز...» بولر نی ایری کۉرستگن من؛ چونکه بولر «اېگه لیک» نی تمثیل اِېته دی. مثال: «آلماقده اېمس اېدیم؛ آلماقده اېمس اېدی + م» اېدی دن کېیین «م» سېسی کېلگنی «اېگه لیک» نی کۉرسته دی «بیرینچی کیشی نی».
دوامی شعردن سۉنگره.
67 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(هر پیت یشم نینگ اچّیغی کوچلی دیر؛ بای ـ بارلیگدن، کمبغل بۉلمگندن ییغله یدی!)
شو ظالم حیاتگه بیز بیر دفعه کېلدیک
روح نی سوداگه بېریب بۉیین نی ایلدیک
مال ملک من ایسته مم بیر کولسنگ یېتر
روحیمگه کولیشینگدن زعفران بیتر
تۉغیلگنده نور قویاش یا که باتکنده
عشقدن حکایه یره تکین تات نی تاتکنده
یخشی کونده یامانده هم لطف قیلیب کېلگین
سودا باغچه دن ریحان نی بو عشققه ایلگین
بیر رمان مثالی یشم قربانینگ بۉله ی
ایکّی جسم بیر روح بۉلیب عشقینگگه اۉله ی
آگاهلنتیریش!
1.اداغ؛ اخیر.
تیل بېلگی سی دوامی:
اۉتگن زمان مقصد فعلی نیمه دیر؟
بو زمان فعلی، نطق سۉزلنگن پیتدن ایلگری بجریلیشی مقصد قیلینگن، لېکن اونینگ واقع بۉلمه گنلیگینی بیان اِېتیب، اِېسگه کېلتیرگن نی کۉرسته دی. اۉرنک:
اِېرته، بازارگه بارماقچی اېدیم.
بو گپگه بیر مقصد بار، لېکن بجریلگن اېمس.
آگاهلنتیریش!
«دی» قۉشیمچه سی اساساً ایکّی مقصدگه قۉللنیله دی:
بیرینچیدن: «فعل بیلن بیر بۉلیب فعل نی ماضی یسه یدی، مثال: بار + دی = باردی.»
ایکینچیدن: «ینه شکل یساوچی قۉشیمچه بۉلیب، اۉزیدن آلدین کېلگن سۉز بیلن بیر بۉلیب، ینگی سۉز یسه یدی. مثال:
کۉرسته دی؛
آله دی؛
باره دی؛
ایچه دی.
بو قۉشیمچه هر پیت جمله نینگ اداغیده رل اۉینه یدی «سوو ایچه دی» کبی. بو بېلگینی بونینگ اوچون بېردیم «بیز ازبکلر خلق آرا گپلشگنیمیزده، گپ نینگ آره سیده، مناسب بۉلمگن یېرده بو قۉشیمچه نی قۉشیب، گپلشه میز. بو خطالر دیر که خلق آرا گپیریش 100 ده 100 ناتۉغری بۉله دی.»
اۉتگن زمان مقصد معناسی، قوییده گیچه افاده لنه دی.
الف) «ماقچی» قۉشیمچه سی، «اېدی» تاووشی بیلن قۉشیب یازیله دی.
اۉرنکلر: آل + ماقچی + اېدی + م = آلماقچی اېدیم؛
آل + ماقچی + اېدی + نگ = آلماقچی اېدینگ؛
آلماقچی اېدی؛
آلماقچی اېدیک؛
آلماقچی اېدینگیز؛
آلماقچی اېدیلر کبی.
آگاهلنتیریش!
(اېدی و دی سۉزی هر پیت اداغده «ی» حرف سېس نی بېره دی هیچ قچان «ی» نینگ عوضیده باشقه بیر سېس نی بېرمه یدی.)
ب) «دیگن» قۉشیمچه سی یاردمیده، یسلگن کېله سی زمان صفتداشیگه، اېدی تولیقسیز فعلی نی، توسلب بیریکتیریش بیله یازه دی.
اۉرنکلر:
اله + دیگن + اېدی + م = اله دیگن اېدیم؛
آله + دیگن + اېدی + ک = آله دیگن اېدیک؛
آله دیگن اېدی؛
آله دیگن اېدیک؛
آله دیگن اېدنگیز؛
آله دیگن اېدیلر کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
68 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(نفس بیر کېییم، باشقه لردن فرقی شو: باشقه لرنی سېن کییه سن، نفس اېسه اۉزی نی اوستینگگه آته دی!)
هر کون کونکه باتسه، مېنگه کولیشینگ قالر
ساووق بۉلگن روزگاردن، درد نی او کولیش آلر
سوروکلنیب ماضیدن، بیر خیال کېلگن آنده
شعر مثالی آلر او، سودالی قیلگن آنده
ایقیرگن خاطره لر، سۉره شتیریب احوال نی
گۉزلیگنی یایره تیب، کۉرستکن شیرین بال نی
قبه مگین کولیش نی، پرده سیگه هنر یاز
یره تکین خیال بیلن، عشق اوچون بۉلسین جانباز
هر کېچه خیالینگ له، چناردن تال باشله یدی
ایکیلیب عشق باغچه مده، چنار بۉلیب آشله یدی
اېسکی مثاللی شراب، بیر نشه نی بېرگین سن
روحیمگه و بدنگه، مغبچه لی کیرگین سن
مېن بۉله من کوینده، خزان بۉلسه ـ ده بهار
عشق جانبازی سن گلیم، بو اوچون گلزار گلزار
تیل بېلگی سی دوامی:
حاضرگی زمان نیمه دیر؟ بو زمان فعلی، ایش ـ حرکت نینگ نطق سۉزلنیب تورگن پیتده، بجریله یاتگنی، یا بجریلمه یاتگنلیگینی کۉرسته دی.
اۉرنکلر: آله من؛
دکانده من کبی.
«دکانده من» اوشه پیتده او یېر ده بۉلگن نی کۉرسته دی، بونینگ اوچون حاضرگی زمان دېییله دی. حاضرگی زمان فعلی مودل معنالریگه کۉره، اساسآ ایکّی تورلی دیر:
1) حاضرگی ـ کېله سی زمان فعلی؛
2) حاضرگی ـ زمان دوام فعلی.
حاضرگی ـ کېله سی زمان فعلی، نطق سۉزلنیب تورگن پیتده و اوندن کېیین صادر بۉله یادیگن حرکت نی یا دایمی حرکت نی کۉرسته دی. حاضرگی ـ کېله سی زمان معناسی فعل نېگیزی، روشداش یساوچی «ه» سېس حرفی قۉشیمچه سی نی قۉشیش و توسلشی بیلن، افاده لنه دی.
مثاللر:
آل + ه + دی = آله دی؛
آل + ه + میز = آله میز؛
آل + ه + سیز = آله سیز؛
آل + ه + دیلر = آله دیلر کبی.
اگر فعل اونلی بیلن توگه گن بۉلسه، قۉشیمچه ده گی «ه» حرفی اونداش «ی» حرفی بیلن المه شیله دی.
اۉرنکلر:
اۉقی + ی + من = اۉقییمن؛ چونکه ایکّی سېسلی حرف یان یانگه کېلمه یدی «اۉقییمن» ده ایکّی «ی» حرفیدن بیرسی اونداش سېس بېره دی ایکّینچی سی اونلی بۉلیب سېس بېره دی بونینگ اوچون «ه» سېس اونداش «ی» سېسگه المشیله دی.
اۉقی + ی + دی = اۉقییدی؛
اۉقی + ی + سن = اۉقییسن؛
اۉقی + ی + میز = اۉقییمیز؛
اۉقی + ی + سیز = اۉقییسیز؛
اۉقی + ی + دیلر = اۉقییدیلر؛
سنه + ی + من = سنه یمن؛ «سنه یمن» ده «ه» سېسی اونلی یعنی سېسلی، قۉشیمچه ده گی «ه» سېس «ی» سېس بۉلیب اونداش یعنی سېسسیز سېسگه ایلنگن زیرا «ه» سېسی و «ی» سېسی سېسلی حرفلردن لیکن ایکّی سېسلی بیر یېرده بۉلگن اوچون «ی» سېسی سېسسز بۉلیب سېس بېرگن.
سنه + ی + میز = سنه یمیز کبی.
اگر «ه» سېسی «ی» سېسیگه المشیلمسه «ه» سېسی منطقسیزلیگنی یره ته دی «سنه ه من» دېک! چونکه حرفلرنینگ ایچیده گی سېسلی آواز بو حکم نی بېره دی.
دوامی شعردن سۉنگره.
69 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(بیر یېر ده اگر جیم اولتیرماق کېره ک بۉلسه، گپیرمه!)
نیچه سطرخاطره لردن اۉقو، شیرین بۉلگن روزگاریدن
تاتلی یېللی اېس یب تورگن، قوقو بېرگن بهاریدن
یوره ک ایچیدن اۉقو، کولیمسه لهب بیر چوچوک
آنگله مه دی او گل بیزنی، اۉقو یوره ک آثاریدن
قورقی فکر ایندی مېنگه، خواهله مگن بۉلدی مېنگه
حیات ظلمی قاره باسگن، اۉقو هو دل کرداریدن
آلدی مېندن ییللریم نی، یاقتی کول قیلدی مېنی
ایره رکن ظالم بیزنی، اۉقو اې دل قراریدن
ایری له مم او گلدن، یۉق دېیه مم مېن یۉلیدن
موم یاقتی سی یۉقالسه ـ ده، اۉقو ظالم هر باریدن
آنگله گنیم بو یشمدن، گۉزلیگی اېپ امید دن
قورقو دیواری بۉلسه ـ ده، اینر خوشلی گلزاریدن
توتسین قۉل نی قۉیبیرمسین، امیدسیزلیک او بېرمسین
انگله مسه ـ ده او بیزنی، اۉقو یوره ک روزگاریدن
آگاهلنتیریش!
1. یېلگن گۉزل هوا؛ اېسگن گۉزل هوا.
2. اېسماق؛ فارسچه سی وزیدن باد.
3. قوقو؛ تاتلی ایس.
4. «انگله مسه، ایره ر» بو ایکّی سۉز ده، «ه» سېسی کوچلی چیقسین دېب «ه» حرف نی یازدیم. چونکه وزن اوچون لازم کۉردیم لېکن «انگلامسه ــ ایرار» شکلده بۉلمه یدی.
زیرا، اۉرته ده «ه» سېسی بار، بو سېس نی یا آز سېسلی قیلیب یازه میز، یا ـ ده شعرنینگ وزنی اوچون کوچلی «ه» سېسی بیلن یازه میز؛ اگر ضعیف شکلده یازسه ی، اۉزیدن اول کېلگن حرف نینگ ایچیدن یره ته میز.
تیل بېلگی سی دوامی:
اگر فعل اونداش «ی» بیلن توگه گن بۉلسه، بو زمان قۉشیمچه سی اونداش «ی» گه قۉشیلیب یازیله دی
اۉرنکلر:
قۉی + ه + من = قۉیه من
قۉی + ه + سن = قۉیه سن کبی.
حاضرگی زمان دوام فعلی، ایش ـ حرکت نینگ نطق سۉزلنیب تورگن پیتده، انیق دوام اِېتیب تورگنی نی افاده له یدی.
حاضرگی زمان دوام فعلی معناسی، قوییده گیچه افاده لنه دی:
الف) حاضرگی زمان روشداشیگه «یاتیب» قۉشیمچه سی قۉشیله دی.
اۉرنکلر:
آله + یاتیب + من = آله یاتیبمن؛
آله + یاتیب + سن = آله یاتیبسن؛
آله + یاتیب + دی = آله یاتیبدی؛
آله + یاتیب + میز = آله یاتیبمیز کبی.
بو زمان نینگ انکار شکلی قوییده گیدېک یسه له دی:
حاصرگی زمان صفتداشیگه، اېگه لیک قۉشیمچه سی قۉشیلیب، اوندن کېیین انکار بیلدیرووچی «یۉق» سۉزی علیحده یازیله دی.
اۉرنکلر:
اۉقییاتگنیم ـ یۉق؛
باره یاتگنیم ـ یۉق؛
اۉله یاتگنیم ـ یۉق؛
نالییاتگنیم ـ یۉق؛
کېله یاتگنیم ـ یۉق؛
باره یاتگنینگ ـ یۉق؛
آله یاتگنی ـ یۉق کبی.
(دقت: اۉقییاتگن + اېگه لیک + یۉق؛ یعنی اۉقیاتگن + یم + یۉق)
ب) حاضرگی زمان روشداشیگه «یپ» قۉشیمچه سی قۉشیلسه، شو کبی حاضرگی زمان نی کۉرسته دی.
(یعنی اوشه زمان که اوشه لحظه نی کۉرسته دی یپ قۉشیمچه نی قۉشسه)
اۉرنکلر:
آله + یپ + من = آله یپمن؛ (اوشه پیت ده گی ایش حرکتی)
آله + یپ + سن = آله یپسن؛
آله+ یپ + دی = آله یپدی؛
آله + یپ + یمیز = آله یپیمیز کبی.
د) «ماقده» قۉشیمچه سی قۉشیلسه شوندېک حاضرگی زمان نی کۉرسته دی.
اۉرنکلر:
آل + ماقده + من = آلماقده من؛
آل + ماقده + سن = آلماقده سن؛
آل + ماقده + او = آلماقده او کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
70 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(حمق لرنینگ یشه می قۉله ی عقل لی لردن!)
نیمه کۉردیم بوحیاتدن؟ اۉلسم ـ ده بیر، قالسم ـ ده بیر
نفرت تولگن بو حیاتدن، یبان بۉلدی مېنگه هر یېر
نېگه کېلدیم بو دنیا گه زجر تۉلگن بو هواگه؟
مینگ بیردردنی چېکه چېکه، بیلیب کۉرگنیم بودیر
اۉتتی عمریم اضطرابلی، چله بۉلگن کون بې آبلی
کولمگن یوز اېپ خرابلی، بلیدیم که زور بۉلمسه زیر
نه اېله ی فلک قۉلینگدن، بېریلگن بوبخت یۉلینگدن؟
قارارتیریب بیربخت بېردینگ، قالسمده بیر، اۉلسمده بیر
تیل بېلگی سی دوامی:
کېله سی زمان نیمه دیر؟
بو زمان فعلی، ایش ـ حرکت نینگ نطق سۉزلنیب تورگن پیتدن سۉنگ، بجریلیشی یا بجریلمه گنینی کۉرسته دی.
کېله سی زمان فعلی مودل معنالریگه کۉره ایکّی تورلی دیر:
1) کېله سی زمان گمان فعلی.
2) کېله سی زمان مقصد فعلی.
کېله سی زمان گمان فعلی نیمه دیر؟
بو زمان فعلی، ایش ـ حرکت نینگ نطق سۉزلنیب تورگن پیتدن سۉنگ، بجریلیش، بجریلمسلیگی تخمین قیلینیشینی کۉرسته دی.
کېله سی زمان، گمان معناسی «ر» قۉشیمچه سی نی قۉشیب کۉرسته دی. اۉرنکلر:
آل + ر + من = آلرمن؛
ال + ر + سن = آلرسن؛
آل + ر = آلر؛
آل + ر + میز = آلرمیز؛
یا: اۉقی + ر + من = اۉقیرمن؛
اۉقی + ر + سن = اۉقیرسن کبی.
بو زمان فعلی اجرا بۉلمه گن بیر ایش، لېکن اجراسی اوچون نیت بیلدریرگن نی کۉرسته دی «آلرمن» کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
71 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(هزیل لی گپ حقیقت نینگ یانیدن اۉته دی!)
عجیب بۉلدی بو یشم، اچّیق شیرین له کېتتی
بیر اۉیین نینگ ایچیدن، یالغان بۉلیب بیتتی
ییللر بۉلگن ایلیشگی، ایتکین که یالغان می دیر؟
قۉیبیرگین بو کومیدی، یوره ک بۉلدی فقیر
کېته من سېن گۉزلدن، بوشگه توکیلمسین یاش
بیتسین اېندی کمیدی، پیشمه دی خام آش
سېوگی تولو گۉزل کونلر، بیلدیم که بیر رویا اېکن
رویا ایچینده یاتکنیم، اویغندیم که ریا اېکن
قالمسین بو کمیدی، قبه پرده اۉیین نی
بېریلگن سۉز یالغان، بیتیر عشق یاسمین نی
تیل بېلگی سی دوامی:
کېله سی زمان مقصد فعلی نیمه دیر؟
بو زمان فعلی، نطق سۉزلنگن پیتدن سۉنگ، بجریلیشی مقصد قیلینگن ایش ـ حرکت نی کۉرسته دی. بو زمان فعلی ایکّی یۉل بیلن افاده لنه دی:
الف) «ماقچی» قۉشیمچه سی بیلن شکل تاپه دی.
اۉرنکلر: آل + ماقچی + من = آلماقچیمن؛
آل + ماقچی + سن = آلماقچیسن؛
آل + ماقچی = الماقچی؛
آل + ماقچی + میز = آلماقچیمیز کبی.
ب) حاضرگی زمان روشداشیگه، کېله سی زمان مقصد فعلی «دیگن» قۉشیمچه سی بیلن توزه له دی. اۉرنکلر:
آله + دیگن + من = آله دیگنمن؛
آله + دیگن + سن = اله دیگنسن؛
آله + دیگن = آله دیگن؛
آله + دیگن + میز = اله دیگن کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
72 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(بیر خطانینگ بیر مرته سی بیلمسلیک دیر ـ بیر ته دن کۉپی عقل سیزلیک!)
کېته تکن یۉلینگگه، یکّه کېتمهگین
بو قوُل گه هجردن، نامه بیتمهگین
سۉره گن بۉلسه لر، باش بلا دېگن
باشینگدن چیقریب، ظلم اِېتمهگین
آلیب بار مېنی، قوُل قیل اۉزینگگه
قوُلیککه راضی من، مېنی چیتمهگین
درمانیم سینه نگگه، قۉلینگگه توشکن
درمانسیز بو قوُل نی، قۉییب ییتمهگین
ایتکین سېن مخلوققه، بو قربان بۉلگن
قربان قوُلینگدن، لطفاً قیتمهگین
عشقیمگه توشیب دې، جان نی بېرگن بو
بېریلگن بو جان نی، ترک اېتمهگین
آتیم نی بیلیب ـ ده، قوُلیم دېسنگ ـ ده
زوریمگه کېتمه یدی، آت دن ایتمهگین
یوره ک ده هوسلر، قۉلینگگه توشماق
قوُل لیککه آلمه ی، منسیز کېتمهگین
آگاهلنتیریش!
1. بویورق؛ فرمان.
2. ایستک؛ آرزو.
تیل بېلگی سی دوامی:
بویورق ـ ایستک میلی نیمه دیر؟
بو میل، ایش ـ حرکت نی بجریش یا بجرمسلیک حقیده، بویوریش، ایستش، التماس، مصلحت اونده ش کبی معنالرنی افاده له یدی.
بویورق ایستک میلی نینگ توسلیشی، بیرینچی شخص بیرلیک، شو مثاللر:
باره ی؛
ایشله ی؛
ایکّنچی شخص بیرلیک شو مثاللر:
بار؛
ایشله؛
بارگین؛
ایشله گین کبی.
اۉچینچی شخص بیرلیک شو مثاللر:
بارسین. ایشله سین کبی.
بیرینچی شخص کۉپلیک شو اۉرنکلر:
باره یلیک؛
ایشله یلیک؛
ایکّنچی شخص کۉپلیک شو اۉرنکلر:
بارینگیز؛
ایشلنگیز؛
حرمت شکلی بۉلسه، شونده ی صورت تاپه دی:
بارینگ؛
ایشلنگ کبی.
اۉچینچی شخص کۉپلیک بۉلسه بونینگ کبی بۉله دی:
بارسینلر؛
ایشله سینلر کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
73 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(یالغان ایتماغنی ایکّی بلاسی بار، باشقه لر اعتماد قیلمه یدی، سېن باشقه لرگه باور قیلمی سن!)
یایه دی بهار نی گل آچکن باغینگ
اۉخشه گن قیزیل غنچه گه دوداغینگ
اېسگن گۉزل هوا ایسینگنینگ اطرافیگه
اېستیرگن او هوانی ایسّیق بېرگن قوچاغینگ
گلیم سن بو یوره ککه گۉزل بۉلگن یشمگه
کېتمسین گۉزلیگینگ کېلیب داغینگ
یانگن من توتیلگن من عشق یۉلینگگه توشیب
بو یۉلگه می نی بېرسین قرمزی دوداغینگ
تیل بېلگی سی دوامی:
شرط میلی نیمه دیر؟
بو میل، بیران ایش ـ حرک نینگ یوزه گه چیقیشی اوچون، اوندن آلدین بجریلشی شرط بۉلگن ایش ـ حرکت نی، کۉرسته دی.
شرط میلی، «سه» قۉشیمچه سی بیلن یسه لیب، اساساً ایکّی زمان شکلیده بۉله دی:
1) کېله سی زمان شرط ـ ایستک میلی.
2) اۉتگن ـ کېله سی زمان شرط فعلی.
1) کېله سی زمان شرط ـ ایستک میلی، اساساً نطق سۉزلنیب تورگن پیتدن کېیین، بجریلیشی شرط قیلیب قۉیگن ایش ـ حرکت نی کۉرسته دی.
کېله سی زمان شرط ـ ایستک میلی، «سه» قۉشیمچه سی نی قۉشیب شکل بېره دی.
اۉرنکلر:
بار + سه + م = بارسم؛
بار + س + نگ = بارسنگ؛
بار + سه = بارسه کبی.
کېله سی زمان شرط ـ ایستک میلی «کېره ک»، «بۉلماق» کبی سۉزلر بیلن ایشله تیلگنده، گمان، تخمین، ناانیقلیک معنالرینی افاده له یدی.
اۉرنک:
بارسم کېره ک؛
قیلسم بۉله دی کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
74 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(حیات نینگ قیمتی نی بیلماق اوچون، قیسقه زمان نینگ اهمیتی نی بیلگین!)
عشقینگگه قربان مېن بو شیطان دېگن
یۉلینگگه توشکن بو قوُل بې درمان دېگن
کېته سن سېن یۉلینگگه مېنی آلیب کېت
عشق نینگ قافله سیگه بو ساربان دېگن
آتیم نی آلمه دن، قوُلیم دېسنگ ـ ده
زوریمگه کېتمه یدی بو نادان دېگن
ایسته سنگ اېشیگینگگه قوُل قیلگین مېنی
سۉره سه لر مېنی بیر قربان دېگن
دېوانه بۉلگنیم نی مجنون دېب کۉرسهت
عشقیمگه توشکن بو دېب بیر داستان دېگن
کېته سن سېن یۉلینگگه مېنی آلیب کېت
بو جان اوچون بو توشکن بو جانان دېگن
آگاهلنتیریش!
1. تېرن؛ چوقور. (چوقور اۉیله ایش)
2. توس؛ رنگ.
3. دوز؛ دوانینک قوتی.
4. انگله ماق؛ درک قیلماق.
5. تولیق؛ عیب سیز؛ تۉله.
تیل بېلگی سی دوامی:
اۉتگن ـ کېله سی زمان شرط فعلی نیمه دیر؟
نطق سۉزلنیب تورگن پیتدن ایلگری، بجریلیشی ایستلگن یا که شرط بۉلگن ایش ـ حرکت نی اَنگلته دی. شرط فعلی نینگ بو زمانی، «سه» قۉشیمچه سی نی قۉشیش و توسلش دن سۉنگره، «اېدی» تولیقسیز فعلی نی کېلتیریش بیلن یسه له یدی. اۉرنکلر: بار + س + م + اېدی = بارسم اېدی؛
بار + س + نگ + اېدی = بارسنگ اېدی؛
بار + سه + لر + اېدی = بارسه لر اېدی کبی.
«اېدی» نیمه دیر؟
اېدی تولیقسیز فعلی نینگ تولیق شکلی، اۉزیدن آلدین کېلگن فعل شکلدن، ایری یازیله دی. اۉرنکلر: مېن + بارگن + اېدی + م = مېن بارگن اېدیم؛
سېن + بارگن + اېدی + نگ = سېن بارگن اېدینگ. او + بارگن + اېدی = اوبارگن اېدی کبی. بو جمله لر گه «اېدی» سۉزی، اۉزیدن آلدین کېلگن فعل شکلدن، ایری یازیلگن. بوجمله لر گه «بارگن» کلمه سی «فعل» نی شکل بېرگن. مذکور فعل نینگ قیسقه شکلی اېسه، اۉزیدن آلدین کېلگن فعل شکلیگه قۉشیلیب یازیله دی «دیم یا دینگ یا دی کبی.» اۉرنکللر: مېن + بارگندیم = مېن بارگندیم؛
سېن + بارگندینگ = سېن بارگندینگ؛
او + بارگندی = او بارگندی کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
75 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(تېنگری یامان لیگنی لعنت دېگن، اونگه بارماق اوچون یخشی لیگنینگ قناتی بیلن اوچ!)
آینه لانه افسانه مستانه خانه دیوانه جانانه پیمانه شاهانه
کۉزلر عشق آینه سی، کۉنگیل خانه سی
یالغان بیلمس یانسیمه سی، کۉنگیل لانه سی
سیاه، ماوی، یشیل کۉز، عشق ایچیدن آتر سۉز
سۉز سۉیله مه ی یانغینگه، اۉینه تیر افسانه سی
امید بۉلسه او رویا، یره دلگه بیر دوا
رمان کبی شعر مثالی، سۉزله تیر ترانه سی
یۉق دېمه گین سېوه سن، عشق یۉلینگگه قوُلینگ من
اۉقگن من کۉزلردن، یانسیگن مستانه سی
کۉزدن بیر یۉل دلگه بار، غمزه سی بۉلگن یار
دامله لهب یامغیر کبی، آقر یاش دانه سی
آگاهلنتیریش!
1. سان؛ مقدار.
2. توسلنیشی؛ ترتیب بېرماق؛ رنگ بېرماق.
3. تورکوم؛ گروه؛ دسته.
تیل بېلگی سی دوامی:
شخص ـ سان قۉشیمچه لری نینگ آت و آتلشگن سۉزلر بیلن توسلنیشی قنده ی بۉله دی؟
شخص ـ و سان قۉشیمچه لری قیسی دیر؟
بو قۉشیمچه لر: « من، سن، میز، سیز، دیرلر...» بوقۉشیمچه لر: من، سن، دیرـ بیرلیک؛ میز، سیز، دیرلر ـ کۉپلیک. بولر آتگه یا باشقه سۉز تورکومیگه، قۉشیلیب توسلنگنده، اۉزیدن آلدین کېلگن سۉزلرگه قوشیلیب یازیله دی.
اۉرنکلر:
اۉزبېکمن؛
اۉزبېکسن؛
اۉزبېکمیز؛
اۉزبېکسیز؛
یخشیمن؛
کوچلیسن کبی.
شخص ـ سان قۉشیمچه لری نینگ انکار شکلی «اېماق» تولیقسیز فعلی نینگ انکار شکلی «اېمس» بیلن یسه له دی و «اېمس» سۉزی اۉزیدن آلدین کېلگن سۉزدن، ایری یازیلیب توسلنه دی. اۉرنکلر: اۉزبېک + اېمس + من = اۉبېک اېمسمن؛
اۉزبېک + اېمس + میز = اۉزبېک اېمسمیز؛
(ازبک بیز، چونکه ازبک خان نینگ اولوسی بیز!)
یخشی اېمسمن. کوچلی اېمسسن کبی.
بو جمله لرگه قره سی «اېمس» تاووشی بۉلمه گنلیگنی کۉرسته دی؛ لېکن اۉزیدن الدین کېلگن سۉزدن علحیده یازیلیشی ایستک دیر و شخص و سان قۉشیمچه لری بیلن بیرلیککه یازیلگن لیکنی کۉرسته دی. مثال: «اېمسمن» بو تاووشگه «من» کلمه سی «شخص» نی ضمیری دیر، بونینگ اوچون شخص قۉشیمچه سی دېیله دی.
دوامی شعردن سۉنگره.
76 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(یامانلیک بو دنیانینگ قاعده سی دیر یخشیلیکنی زحمت بیلن تاپ؛ اگر یخشلیک بیر قاعده بۉلیب زحمتسیز تاپیلیسیدی، او اهمیتلی بۉلیدی می؟)
عرضم نی ایتسم، باد صباگه
ییتکیزسه یارگه، چشم ضیاگه
ایتسه حالیمدن، دردلی دلیمدن
بیر قره سه یار، بو مبتلاگه
توشدیم عشقیدن، هر بیر آغیزگه
مسخره بۉلیب، بویوک جفاگه
یارسیز کیشیده، بیر نرسه یۉق
دېدیم بو گپ نی، توشیب سوداگه
عقلیمدن اونی، یار دېدیم اونگه
بېردیم حضورنی، بۉلگن بلاگه
بیر قره مه یدی، اورسه رخی نی
کولیب کېلمه یدی، بو بی دواگه
مسکین هویدا، صبر و تحمل
قالمه دی مېنگه، بو ماجراگه
تیل بېلگی سی دوامی:
دیر ـ دیرلر نیمه دیر؟
شخص ـ سان قۉشیمچه سی نینگ اۉچینچی شخص بیرلیک و کۉپلیک قۉشیمچه لری (دیرـ دیرلر) اکثرآ ادبی تیلده و همده سۉزلشوو تیلیده، یازیلمیدی.
اۉرنکلر:
او معلم؛ اکثرآ او معلم شکلده قاله دی؛
«او معلم دیر» شکلده یازیلمه یدی.
یعنی «دیر» یازیلمه یدی لېکن دیرنینگ یره تگن معناسی جمله گه بۉله دی.
اولر معلم؛ اۉچینچی کیشیلر، کۉپلیک نی بیان اِېته دی لېکن «دیرلر» استفاده بۉلمه یدی.
یعنی «اولر معلم دیرلر» شکلده قۉللنیلمه یدی زیرا گپ نینگ زیبالیگی اوچون تیل لازم کۉرمه یدی امّا منطقي، جمله نینگ ایچیده بۉلگن بۉله دی.
(آگاهلنتیریش: خلق ایچیده گپیریش اثناده «دیر» نینگ عوضیده «دی» قۉللنیله دی 100 ده 100 ناتۉغریلی.
مثال بېرسم «قلم کتاب دی ایچیده دی» شکلنده گپلر بار؛ بو گپلر هیچ بیر گرامرگه تۉغری کېلمه یدی. گپ نی قیسقه قیلیب ایتسم، برچه گپیریشمیز 100 ده 100 ناتۉغری لیک نی کۉرسته دی؛ بونینگ اوچون بو زحمت نی بېریب بو کتاب نی خدمتگه قۉیگن من! )
دوامی شعردن سۉنگره.
77 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(اونده ی بیر یشم سور، سېنینگ اسلوبینگ باشقه لرنینگ قاعده سیدن اوستون بۉلسین!)
عشق رویا دیر کۉپ زمان، آقیشیگه قۉیگین سن
تک اییریلگن اېمس سن، تازه لیککه اویگین سن
قرهب قرهب رسمیگه، تۉرتلی یازسنگ آتیگه
نیمه قیله سن هو دل؟ مرچ اوره سن تاتیگه
ایکه دی درد درینگگه، قاره رتیریب بختینگگه
چونکه توشگه اۉخشه یدی، بېرمه ی بخت تختینگگه
کېلمسه ـ ده گۉزل دې، یشه گنیم اۉزه ل دې
آقیشیگه قۉیبیریب، دردلری نی گۉزه ل دې
آگاهلنتیریش!
1. آو؛ شکار.
2. اېرور؛ اېریماقدن توزلگن
تیل بېلگی سی دوامی:
صفتداش یساوچی «ر» («اّر») قۉشیمچه سی نینگ املاسی قنده ی؟
بو قۉشیمچه اونداش تاووش بیلن توگه گن فعل نېگیزیگه «اَر» شکلده یازله دی و اونلی بیلن توگه گن فعل نېگیزیگه «ر» شکلده قۉشیله دی.
«اَر» قۉشیمچه سی اونداش تاووش بیلن توگه گن فعل نېگیزیگه قۉشیلگنده «اَ» سېس حرفی نی حذف قیلیب «ر» حرفی نی فتحه بیلن تلفظ اِېته دی.
اۉرنکلر: آقر؛ آقر؛ آق + ر= اقر؛ شونی بیلماغیمیز کېره ک «ق سېس و ر سېس» اره سیده بیر سېس بار چونکه «ق حرفی و ر حرفی» اونداش حرفلر «اونداش» حرفلر سېس چیقرالمه یدی زیرا بیر سېسلی آوازگه ضرورت تاپه دیلر زیرا خط منطقیده بو قاعده بار. اېندی «آقر» نی «اَ» سېس بیلن یازسک «الف» حرفی بیلن باید یازیلسه «که تیل نینگ منطقی نی بیلمگنلر یازده دیلر» تیل قبول قیلمه یدی و او سېس نی «ق» حرف نینگ ایچیدن یره ته دی.
باقر؛
بارر؛
کیرر کبی.
(کیر a ر سېسگه یقین تلفظ بۉلیب کیرر یازیله دی) شونینگدېک «اَ» تاووشی بیلن توگه گن فعل نېگیزیگه «ر» قۉشیمچه سی قۉشیلگنده، فعل نېگیزیگده گی «اَ» سېس حرفی نی حذف قیلیب «ر» فتحه بیلن تلفظ قیلیشی شرط.
اۉرنکلر:
سیرر؛
ترر؛
تیشلر؛
ایشلر کبی.
(ایشل a ر دېک تلفظ بۉلیب ایشلر یازیله دی چونکه حرف لرنینگ ایچی دنیاسیدن سېس یاردمچی بۉله دی)
بو تیب صفتداش نینگ انکار شکلی نی، یساوچی «مس» قۉشیمچه سی نی، اۉزیدن آلدین کېله دیگن فعل نېگیزیگه، قۉشیب، یازیش کېره ک.
اۉرنکلر:
کېل + مس = کېلمس؛
بار + مس = بارمس؛
تره + مس = تره مس؛
سیره مس کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
78 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(اوروش شیطانینگ هییتی دیر!)
قۉیبیریب کېتگنینده، روحیم آلاو نی ساچتی
بدنیم ییغله یدی اوندن، وجودیم زهر آچتی
بیر زمانلر قۉلینگگه، گل قۉلینگ بو مېن اېدیم
ماضیگه ایلندی او، قیتمه مگن آیین ایدیم
یالغانچی بهار بۉلیب، قاره قیش نی سوردیردینگ
ایچیم نی قاررتیریب، چاره سیز نی اوردیردینگ
یېل اېستیرگن جانینگدن، بیر هوا سېندن کېلسین
هلال بۉلدیم یۉلینگگه، آنگینگ نی حققه ایلسین
چاره م یۉق اېله مسم، سینه مدن دردلریم نی
قۉلینگدن امیدسیز من، بېردیم امیدلریم نی
تیل بېلگی سی دوامی:
فعل نینگ منفی بویروقی میلی نینگ املا قاعده سی قنده ی؟
بو قاعده ده، فعل نینگ منفی بویروقی میلی نی بیلدیره دیگن « مه» قۉشیمچه سیده گی «ه» سېس تاووشی، یازووده افاده لنیشی ضرور.
اۉرنکلر: کېلمه سین؛ کېل + مه؛ منفی قیله دیگن «م» و «ه» حرفیدن «ه» حرفی حذف بۉلمه ی یازیله دی.
بارمه سین؛
اِېتمه سین؛
ایشلمه سین کبی.
فعل یساوچی «له» قۉشیمچه سی بیلن یسلگن فعللرگه «مه» قۉشیمچه سی بیرلیککه قۉشیلگنده، فعل یساوچی «له» قۉشیمچه سیده گی «ه» حرفی حذف بۉله دی و «مه» قۉشیمچه سی «ل» حرفی گه قۉشیلیب یازیله دی.
اۉرنکلر:
ایشلمه؛ ایش + له + مه = ایشلمه؛ له تاووشیدن «ه» حرفی حذف بۉلیب «ل» شکلده «مه» قۉشیمچه سی بیلن قۉشیلگن.
«ایشلمه؛ ایشله + مه»
تیشلمه؛ تیش + له + مه = تیشلمه؛
شونی ایتماغیم کېره ک: اگر «ه» سېسی ضعیف شکلده کېلسه «ایشله + =مه» کبی سۉزلرگه قۉشیلیب یازیله دی او پیت «ه» سېسی ضعیف قالگندن حذف بۉله دی. چونکه حرفلرنینگ ایچ دنیاسیدن او ضعیف بۉلگن سېس یره تیله دی. لېکن بارمه سین کبی سۉزلرگه «ه» سېسی کوچلی شکلده کېلگنده علیحده یازیلیب قاله دی. هدف تیل نینگ زیبالیگی؛ یازوو تیل اوچون قۉلگه بۉلگن وسیله، تیل نی بیر یېردن باشقه یېرگه آلیب بارماق اوچون!
باشلمه سین کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
79 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(یریم یوز ییلده یوزلر امکان بار اېدی نېگه آنه تیلگه خدمت قیلمه دیلر؛ اېپ باشقه لرنی سۉکیب ییغله دیلر؟ اگر سېن بو حقیقت نی بیلمه ی ینه باشقه لرنی یامان له سنگ، تېنگری سېنگه عقل فکر بېرسین!)
تاتلی سۉزلرگه قانیب، کېتمه گین گۉزل گلیم
خرجه یدی ظالم حیات، اۉیله گین محملیم
ساچلرینگنینگ تالیگه، اگر که توشسه آق لر
اسکرگن بیر شال کبی، آته دیلر سُنبلیم
اگر مېنگه قره مه ی، اوزاغلشسنگ یانیمدن
چاره م یۉق که یره تسم، یۉلینگگه مانع یۉلیم
خواهله مه گین وفا نی، وفاسیز ایلدن کېلسه
ساته دیلر مال کبی، قیمتسیز ساحلیم
تاپیلمه یدی دنیاده، سېوتگن بو مېن کبی
قۉنمه گین خام خیالگه، ساده بۉلمه بلبلیم
آگاهلنتیریش!
سېوتگن؛ سېویب یاتگندن یره تیلگن «تیلگه هر بیر سۉز، منطقلی بۉلیش کېره ک و یازو ده ـ ده او منطق نی باید یانسیتسه.»
تیل بېلگی سی دوامی:
کېله سی زمان صفتداشی نینگ یسه لیشی همده املاسی نیمه دیر؟
اونداش بیلن توگه گن فعل نېگیزیگه «ه» حرفی قۉشیلسین و وندن کېیین «دیگن» قۉشیمچه سی، فاصله سیز یازیلسین.
اۉرنک:
باره دیگن؛ بار + ه + دیگن = باره دیگن؛ «بار» تاووشی بو کلمه ده فعل نی شکل بېرگن «ه» سېس حرفی کېله سی زمان نی یره تیشلیگیگه سبب بۉلگن.
اېندی کېله سی زمان نی کۉرستماق اوچون فعل «ه» سېس حرفی بیلن بیرلیککه حرکت اِېته دی و «دیگن» قۉشیمچه سی اوندن کېیین ایری قۉشیله دی. اونلی بیلن توگه گن فعل نېگیزیگه بیرته اونداش «ی» حرفی قۉشیلیب کېیین «دیگن» قۉشیمچه سی قۉشیلسین یا که فاصله سیز یازیلسین. اۉرنک: اۉقییدیگن؛ اوقی + ی + دیگن = اۉقییدیگن؛
بو کلمه ده «اۉقی» فعل نی شکل بېرگن فعل بیلن «ی» سېس حرفی قۉشیلگن وندن کېیین «دیگن» قۉشیمچه سی فاصله سیز یازیلگن. اۉقییدیگن ده ایکّی «ی» حرف سېس بېرگن، بو ایکّی «ی» ده اونلی و اونداش منطقلری بار. بیر «ی» سېسلی یعنی اونلی ایکّینچی سی سېسسز یعنی اونداش اۉیین نی اۉینه گن! چونکه دیگن کلمه دن اول کېلگن فعل نینگ سۉنگ حرفی اونلی دیر و او اونلی بیلن «ی» اونداش سېسی قۉشیله دی.
دوامی شعردن سۉنگره.
80 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(خلق سېور تفکر، مدنیت نینگ تمللی دیر!)
ایچیمده ییغله یدی باله، امیدسیزلیککه یوریب
کۉک یوزیدن نازلی یامغیر، ییغله یدی حالنی کۉریب
قویاشیم نینگ یاقتی سی، آللگن بولوتلر له
اۉینه لگن بیر اۉیین، دل و جگر نی سۉریب
بوزسم دېیمن اۉیین نی، قلبسیز بۉلگن یالغان نی
قۉنسم قوشلرمثالی، امید رویادن توریب
بو یره قیلگن بو دل، آسلگن عشق یۉلیگه
اېشیتمه یدی بوعاصی، عشق رویاسی نی قوریب
بیر گۉزلگه توتساق دل، اونسیز اۉلیمگه کېتماق
آلگن بو اۉپکه لی عشق، اونگه بو دل نی سوریب
آتیلسین لایقه سوویی، نفرت رنگی نی بوزیب
نې اېله ی بو یره گه، نفرت یۉلیگه یوریب؟
تیل بېلگی سی دوامی:
حاضرگی زمان صفتداشی نینگ یسه لیشی همده املاسی قنده ی؟ اونداش بیلن توگه گن فعل نېگیزیگه بیرته «ه» حرفی قۉشیلیب، حاضرگی زمان صفتداشی نی یساوچی قۉشیمچه سی «یاتگن» قۉشیمچه سی بیلن قۉشیلیب، حاضرگی زمان صفتداشی نینگ املاسی نی یسه یدی.
اۉرنکلر: باره یاتگن؛ بار + ه + یاتگن = باره یاتگن؛ «ه» حرفی فعلگه قۉشیلیب، قۉشیلگندن کېیین «یاتگن» قۉشیمچه سی یازیلگن.
کېله یاتگن. ایشله یاتگن کبی.
اونلی بیلن توگه گن فعل نېگیزیگه اېسه بیرته اونداش «ی» حرفی قۉشیلیب حاضرگی زمان صفتداشی نی یساوچی «یاتگن» قۉشیمچه سی اېسه علیحده یازیله دی.
دوامی شعردن سۉنگره.
81 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(انسان توغیلگنده پاکیزه دیر، شیطانلیک توشونچه لر، پاکیزه سیزلیککه آلیب باره دی!)
اۉقودیم اۉقودیم ایمان اۉقودیم
ایمان ایچیدن انسان اۉقودیم
اییری توتمنگلر کتاب نی انساندن
کتابلرنینگ ایچیدن روان اۉقودیم
گل آچدیم تالیمدن باغچه بۉلیب یۉللرگه
توپراق بۉلدیم یۉللرگه اېپ من چستان اۉقودیم
بیلمه دیلر تیلیمدن تیل بیلمه گنلر
بو دردیم نینگ ایچیدن جهان اۉقودیم
کۉنگیل بېردیم شاه مراد دېب یۉلگه
هر باسیلگن یۉلدن داستان اۉقودیم
امر قیلدی حق درگاه گه کېتتیم
هر بار درگاه دن احسان اۉقودیم
مشکل بۉلدی یولیم درد اوستیده درد
صحبت قازنایدن عرفان اۉقودیم
اۉقودیم اۉقودیم ایمان اۉقودیم
انسان تانیماق اوچون انسان اۉقودیم
تیل بېلگی سی دوامی:
حرکت نامی (اسم مصدر) نینگ اېگه لیک قۉشیمچه سی نی، آلگنده گی املاسی قنده ی دیر؟
حرکت نامی نی یساوچی «(ی) ش» یا «ماق» قۉشیمچه لریگه، اېگه لیک قۉشیمچه سی قۉشیلیب یازیله دی.
یعنی «(ی) ش» یا «ماق» بیلن حرکت نامی یره تیله دی و یره تیلگندن کېیین اېگه لیک قۉشیمچه سی قۉشیلسه قنده ی حرکت اۉرته گه چیقه دی؟
اۉرنکلر:
اۉقیشیم یا اۉقیماغیم؛
اۉقیشینگ یا اۉقیماغینگ؛
اۉقیشی یا اۉقیماغی کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
82 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(بیر ملککه عدالت بیلن عدالت سیزلی نینگ یېری المه شیلمسه، قورقی یۉق!)
سودانگ قوشلر مثالی، کېلیب قلبیمگه قۉندی
قیش اېدی مېنیم قلبیم، سۉنگسیزبهارگه دۉندی
بیر بهار آقشامیده، مېن سېن له مېنگه اوچدیم
اوچیردیم اچیق لیگنی، شربت عشقینی ایچدیم
ایچیلگن بو شربتدن، کۉپلر گناه گه باتکن
لېکن مونده ی گناه نینگ، آتی ـ ده حیاتکن
گناه بۉلسه ـ ده موندن، قیت می من مېن سېندن
عشق دېگنینگ یۉلیدن، قیت می من بو دیندن
آگاهلنتیریش!
1.تولیقسیز؛ مکمل بۉلمگن.
تیل بېلگی سی دوامی:
حرکت نامی نینگ انکار شکلی «مسلیک» قۉشیمچه سی بیلن یسه له دی؛ قنده ی؟
اۉرنکلر:
شو جمله: «کېلمسلیک قیلمه!»
لېکن «مسلیک» قۉشیمچه سی آلگن سۉزگه، سان، اېگه لیک و کیلشیک قۉشیمچه لری ـ ده قۉشیلگنده، بوغینلر سانی آشیب کېتیب، یازیشیده، قیینچیلیک تۉغدیریشی ممکن. دېمک بونده ی حالتده انکار بیلدیرووچی «مسلیک» قۉشیمچه سی نینگ «مس» قسمی نی نېگیزده قالدیریب «لیک» قسمی نی، سان، اېگه لیک و کېلیشیک قۉشیمچه لریگه قۉشیب یازیشی کېره ک.
کېل + مس + لیگ + ینگ + نی = کېلمس لیگینگنی کبی.
کېل + مس وندن کېیین لیک بیلن اېگه لیک بیرلیککه یازیلسه، یامان بۉلمه یدی.
دوامی شعردن سۉنگره.
83 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(لینین کتابی، محمد قطب کتابی شونده ی اۉنلرچه ایدیولوژی کتابلر سېنینگ بویوکلرینینگ اویگه بۉلگن، نېگه آنه تیلگه بولرنینگ اویگه کتابلر بۉلمه گن؟ اگر بو حقیقت نی بیلمه ی بولرنینگ یالغانلریگه باشقه لرنی ملامت قیلیب ییغله سنگ، بیر مرته خدا سېنگه عقل هوش بېرسین دېییه من!)
یره بېریب درمان بېرمه ی کول اِېتینگ
قاشی قاره بۉلیب دل نی قوُل اِېتینگ
مېن بو دردنی یۉقاتمه گه سانیردیم
کۉز یاشیم له گل یوزیم نی هۉل اِېتینگ
رومالینگگه کم نینگ اسمی یازیلگن؟
تقدیریم نی یازیب قیشگه دۉل اِېتینگ
ایتکین مېنگه ایسی یۉق می گناه نینگ؟
کومیر کۉزلی اراضی نی چۉل اِېتینگ
بویوک دردگه توشدیم قاره بیر سختگه
کوندوزیمدن سن مېنی ملول اِېتینگ
بیر اینجه جیک یۉل باریدی آره ده
تیلیم تیلیم تۉغرهب یۉلگه یۉل اِېتینگ
یوره گیم نی باستینگ بو دردلر بیلن
یره بېریب دردلر گه مشغول اِېتینگ
تیل بېلگی سی دوامی:
سۉراق بیلدیرووچی «می» یوکلمه سی نینگ املاسی قنده ی؟
سۉراق نی بیلدیرووچی «می» یوکلمه سی، اۉزیدن الدین کېلگن سۉزدن ایری یازیلیشی کېره ک.
اۉرنک:
باردی + می = باردی می؟
اگر سۉراق بیلدیرووچی اۉزیدن آلدین کېلگن سۉزگه قۉشیلیب یازیلسه، خطا بۉلیشی ممکن.
اۉرنک:
باردیمی؟
کېلدینگمی؟
بو شکللرده یازیلسه، یازوونینگ ایچیده خطا بۉلیشی ممکن، بونینگ اوچون سۉراق بیلدیرووچی «می» سۉزی ایری یازیلسه تۉغری دیر.
اۉرنکلر:
باردی می؟
کېلدینگ می؟
باره سن می؟
بارگن اېدی می؟
معلم می سن؟
اۉقییسن می؟ کبی.
بو یوکلمه «اېدی» تولیقسیز فعلی نینگ قیسقرتیریلگن شکلیدن آلدین کېلگنده ـ ده، اصل فعل نېگیزدن، علیحده یازیلسین.
اۉرنکلر:
بارگن + می + دینگ = بارگن می دینگ؟ کۉرگن + می + دینگیز = کۉرگن می دینگیز؟
بارگن می کن؟ کبی.
(آگاهلنتیریش! بارگن می دینگ؟ «دینگ» سېسی خلق ارا گپیریشیمیزده بارگن می دینگ گه قۉللنیله دی، لېکن حرمت بیلن گپیرگن پیتده و کۉپلیککه کیمسه «نگ» سېسی نی قۉللنمه یدی، خطا شکلده «بارگن می دیز» شکلده گپله شه دیلر بو 100 ده 100 ناتۉغریلی دیر محقق که «نگ» سېسی استفاده بۉلسین.)
دوامی شعردن سۉنگره.
84 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(تېنگری نینگ یۉلی عقلدن اۉته دی!)
گل ایسی دیماققه کېلدی باققه کیردیم
بلبل سېسی له نشه گه من اېردیم
قوقو اېدی گل ایسی له هواسی
دردسیز اېدی بلبل لرنینگ نداسی
درد یۉقاتیب درمان تاپتیم او یېرده
طوطی بۉلیب شکرخوان بې نظیرده
جنت هوا تېنگری قۉلیدن اېدی
جهنم سیز سېوینج یۉلیدن اېدی
جهنم نی اونوتیب اۉزدن سۉردیم
اۉز تیوره دن جهنمیم نی کۉردیم
هر جهنم ایچیده جنت بار می؟
عقل آنگدن چیقسه بۉلگن او یار می؟
دوزخ قیلدېک عشقسیز بۉلگن یشم نی
عشق بۉلمگن دوزخدن کۉز نم نی
کۉردیم عشق نی او جنتلی چارباغدن
بلبل بیلن گل نی کۉردیم او باغدن
سېوگی بیلن بیر یشم سوریلگن نی
جنت قیلیب عقلدن کۉریلگن نی
گل و بلبل بۉلالمه دېک بیز انسان
حرصگه توشیب بیلالمه دېک بیز قربان
آگاهلنتیریش!
1. جملاوچی؛ بیر یېرده تۉپله ماق.
2. اویگیلمه؛ عمل قیلماق.
تیل بېلگی سی دوامی:
جملاوچی سانلرنینگ یسه لیشی قنده ی؟
بو اویگیلمه، ایکّی تورلی:
الف) نېگیز + او یعنی «اېگه لیک» قۉشیمچه سی بیلن:
اۉرنکلر:
ایکّی + او = ایکّاو؛
«ایکّی» کلمه سی، نېگیز و «او» کلمه سی، اېگه لیک قۉشیمچه سی.
بو ایکّی سی نی بیرلشتیریب، آره دن «ی» حرفی نی حذف قیلیب، ایکاو شکلده یازماغ کېره ک!
بو اویگیلمه ده، نېگیز سۉزدن «ی» تاووشی توشیب قاله دی؛ اگر توشمسه، ایکّیاو شکلده بۉله دی، تیل نینگ روانی روحیگه قرشی بیر عمل بۉله دی بونینگ اوچون ایکاو شکلده یازیله دی.
شوندېک:
آلتاو؛
بیشاو...
ب) بو اویگیلمه ده، نېگیز، «له» قۉشیمچه سی بیلن یسه له دی .
اۉرنکلر:
ایکّی + له = ایکّله.
بو اویگیلمه ده ـ ده «ی» تاووشی توشیب قالگن؛ زیرا تیل اۉزیگه اویگون عمل نی یره تگن.
باشقه اۉرنک:
اۉچ + له = اۉچله.
تۉرت + له = تۉرتله کبی.
تقسیم سانلرنینگ یسه لیشی قنده ی؟
نېگیز بیلن «ته دن» قۉشیمچه سی قۉشیلگنده، شو منطق نی یره ته دی:
اۉرنکلر:
بیش + ته دن = بیشته دن؛
اون + ته دن = اونته دن؛
ییگیرمه + ته دن = ییگیرمته دن؛ ییگیرمه سۉزیدن «ه» سېس حرفی توشه دی.
شونی بیلماغیمیز کېره ک هر سۉزده اگر «ه» سېسی ضعیف لشسه او سۉزدن «ه» حرفی توشه دی.
دوامی شعردن سۉنگره.
85 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(تۉغری خلققه، ناتۉغری انسانلرنینگ بارلیگی، تۉغری انسانلرنی کوچلندیره دی!)
قهوه نی قاوورمه یدی، قاوورمه ی خام بېره دی
بو شهرنینگ بو عادتی، سېوگن نی اییره دی
قوقو گللی گل یاریم، قورومه دی کۉز یاشیم
تور کېته لیم بو ملکدن، بو عادت باش قیره دی
بو شهرنینگ قوتلی سی، تومن تومن هواسی
سریق یپراققه اۉرهب، دل گه تیکن تیره دی
یار تیلی شیرین بیر تات، سۉزلری اوندن باد
ولی او یار بیلمه یدی، بیلمسلیککه کیره دی
بیزیم سودامیز باشقه، بو شهردن اوزاغده
سېوماق بیزیم ایشیمیز، بو شهر اییره دی
قاوورمسین او بیزنی، قهوه مثالی یوزنی
یاریم عادت نی بیلگین، خوشلیکدن قه یره دی
قاووریلدیم مېن یۉلینگگه، سودا توشدیم قۉلینگگه
گپیمگه اعتبار بېر، بو ملک غم نی بېره دی
آگاهلنتیریش!
1. سناق؛ سنه ماقدن آلینگن فارسچه سی شمارکردن.
2. چیزگی؛ چیزیلگن خط.
تیل بېلگی سی دوامی:
اۉرنک یاپیلیشی:
بیش + ته دن = بیشته دن ایکّی سی سېندن.
جمله گه قۉللنیش شکلی: «بیشته دن ایکّی سی» سېندن.
باشقه اۉرنکلر:
اونته دن اۉچی مېندن؛
ییگیرمته دن بیشی آتمدن کبی.
بیرته ـ بیرته، اۉچته ـ اۉچته یازیلگنده، نېگیز بیلن «ته» قۉشیمچه سی قۉللنله دی.
اۉرنک:
بیر «نېگیز» «ته» قۉشیمچه!
بو اویگیلمه ده «دن» قۉشیمچه سی ایشله یشگه، بیرته دن، شکلده بۉله دی.
شوندېک «اۉچته» اۉچته دن شکلده عمل بۉلیب دوام اِېته دی.
دوامی شعردن سۉنگره.
86 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(بابر هندوستان نی آلگنده تېوره کیگه قنچه تورک خلقی بار اېدی؟ بیر مرته بو حقیقت نی اۉرگن!
اۉرگن که بیلگین، لیدرلیک و رهبرلیک ذکا بیلن بیلیم بیلن بۉله دی. بوکونکی بېکاره سیاستچی لرنینگ یالغان و ییغی گپلری بیلن بۉلمه یدی چونکه بابر آز تورک خلق بیلن کۉپ باشقه خلقلرنی اداره اِېتدی؛ عدالت بیلن و تۉغری لیک بیلن!)
باغچه ده بلبل ییغله یدی، گل نینگ قۉلیدن
لیلا لیلا دېب یاش توکیب، گل نینگ یۉلیدن
آقشام بۉلسه قویاش سۉنسه، ییغله یدی بلبل
قارانغیده کۉز یاش تۉکیب، بېچاره بیدل
باشگه تومن ـ تومن تاغلر، غم بیچیلکندن
عشققه توشگن او ییغله یدی، غم نی ایچکندن
نې اېله سین گل سۉندیرسه، بلبلگه عشق نی؟
چاره بار می ییغله مسه، کۉریب رفیق نی؟
کۉنگیل چېکر اضطراب نی، قاره سودادن
عشق نینگ یۉلی یۉلگه توشسه، بۉلگن هوادن
نم لی بۉلر قاره کۉزلر، اگر که توشسه
گل یۉلیگه عشققه توشیب، اگر که قۉشسه
ییغله یدی گل نینگ قۉلیدن، چاره سیز بلبل
نې اېله سین لیلا دېیب، چاره سیز بیدل
تیل بېلگی سی دوامی:
ترتیب سان یساوچی «(ی) نچی» قۉشیمچه سی سناق سانگه قۉشیلیب یازیله دی.
اۉرنکلر: بیر + ی + نچی = بیرینچی.
بو اویگیلمه ده، بیر بیلن «نچی» قۉشیمچه سی نینگ اۉرته سیده «ی» تاووشی قۉشیمچه بۉلیب یازیله دی.
اۉرنکلر:
تۉرت + ی + نچی = تۉرتینچی.
اۉن + آلت + ی + نچی = اۉنآلتینچی کبی.
مرکب سانلرنینگ ترکیبی قسملری، باید که علیحده ـ علیحده یازیلسه.
اۉرنکلر:
ایکّی + یوز + و + بیش + افغانی = ایکّی یوز و بیش افغانی شکلده؛
تۉرت مینگ و بیش یوز افغانی کبی.
جفت سانلرنینگ ترکیبی قسملریگه «چیزگی» قۉیلیب یازیلسین.
اۉرنکلر:
بیش ـ آلتی؛
تۉرت ـ ایکّی؛
اۉن ـ اۉنبیش کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
87 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(باله لرنینگ اۉیینی بویوکلر اوچون باش آغری سی بۉلسه ـ ده، بو اۉینلرنینگ دوامی که بویوکلر بویوک ایشلرنی بجره دی!)
طبیب بۉلسنگ قۉل تېگمه بو یره گه
عشقدن بۉلگن بیر قره بو آره گه
بیر گۉزل بېردی کۉرگین دردیم نی
کۉگسیم ده گی درد نبردیم نی
گر که طبیب سن کېت اونی کېتیر
قاشی قاره گل شبو نی کېتیر
دنیا نی بېرسه لر قیمتی یۉق دیر
او بۉلمسه باشقه سی جگر اۉق دیر
قاشی قاره تیلی بلبل نی کېتیر
بو حالیمگه او گۉزل گل نی کېتیر
بو یوکسلگن دردیمگه ویرانیمگه
بو دردیمدن تولد روانیمگه
علاج بۉلگن کۉزلری بو دردیمگه
مرهم بۉلگن سۉزلری بو دردیمگه
بونینگ اوچون او گۉزل نی تاپ کېتیر
مېنیم اوچون قۉللری نی قاپ کېتیر
او اثنا ده سېن کۉزیگه قره مه
او گۉزل نینگ سۉت یوزیگه قره مه
او کۉزی مېنیم اوچون دنیا ده دور
سۉت یوزی مېنیم اوچون دنیاده دور
بونینگ اوچون کېت او گۉزه ل نی کېتیر
بو یوره ککه شکر اۉزه ل نی کېتیر
گر که طبیب سن کېت او نی کېتیر
بو یوره ککه گل شبو نی کېتیر
قاشی قاره تیلی بلبل نی کېتیر
بو حالیمگه او گۉزه ل گل نی کېتیر
آگاهلنتیریش!
1. یوکسلماق؛ مرتبه آلماق.
2. کېتیر؛ کېلتیر
3. انگله ماق؛ درک قیلماق.
4. قتنه ماق؛ معلوم بیر یاققه منظم روشده باریب کېلیب تورماق.
5. اورغو؛ کوچلیراغ ایتیش.
تیل بېلگی سی دوامی:
بۉلیشلی و بۉلیشسیز فعللر نیمه دیر؟
بجریله دیگن ایش حرکت نی، اَنگلته دیگن فعللر، بۉلیشلی فعل دېیله دی. بۉلیشلیک معناسی نی افاده له یدیگن مخصوص واسطه یۉق، بۉلیشسیزلیک کۉرستگیچی قتنشمه گن فعللر بۉلیشلی دیر.
اۉرنکلر:
بار؛
آل؛
کېل؛
تور؛
ایشله؛
ایشلت کبی.
بجریلمیدیگن ایش حرکت نی اَنگله دیگن فعللر بۉلیشسیز فعل دېییله دی.
ازبک تیلیده بۉلیشسیزلیک قوییده گیچه افاده لنه دی.
1. «مه» قۉشیمچه سی بیلن:
کېلمه؛
بارمه؛
ایتمه؛
تورمه کبی.
(بو قۉشیمچه اساسآ اورغو آلمیدی)
بیردن آرتیق فعلدن توزیلگن مرکب فعللرده «مه» قۉشیمچه سی عادتده آخرگی ترکیبی قسمگه کمکچی فعلگه قۉشیله دی.
اۉرنکلر:
اۉقیب + کۉر + مه = اۉقیب کۉرمه؛
کۉر کلمه سی کمکچی فعل بۉلگن. چونکه اصل فعل «اۉقی» کلمه سی دیر و «مه» قۉشیمچه سی کمکچی فعلگه یعنی کۉر کلمه گه قۉشیلگن.
آلیب قالمه؛
کۉریب چیقمه؛
اۉقییب کۉرمه؛
آله قالمه. آلیب قاله کۉرمه کبی.
(آگاهلنتیریش: آلیب قاله کۉرمه؛ آل + قال + کۉر، بو گپگه اۉچ فعل بار، بونینگ اوچون مرکب فعللر بۉلر «مه» قۉشیمچه اۉچینچی فعلگه قۉشیلگن زیرا او سۉنگ فعل دیر!)
مرکب فعل نینگ هر ایکّی ترکیبی قسمیگه انکارنی بیلدیرووچی «مه» قۉشیمچه سی قۉشیلسه، فعل بۉلیشلیگه ایلنه دی.
بونده ایش حرکت نینگ بجریلیشی قطعی تاکید لنه دی. اۉرنکلر: قیلمی قالمیدی. ایتمی قۉیمیدی کبی.
(آگاهلنتیریش! قیلمی قالمیدی، قیلمی قالمه یدی گه یقین سېس چیقره دی زیرا «ه» سېسی ضعیف لشگنده یازیلمیدی!)
دوامی شعردن سۉنگره.
88 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(شهر خلقي ادبگه استاد بۉلسه ـ ده، کوی خلقینینگ سفره سی همه گه آچیق!)
کېچتی بلبل گلی اوچون اوست قتدن کېچتی
خاص باغچمگه باره ی دېیب بیر پلان بیچتی
گل نی سېودی اۉزی اوچون بۉلمه ی بیر کاهل
یۉلگه توشیب اوچتی گل گه او عاشق بلبل
بولوتلر له اوچ سم رویالر گه مېن توشیب
ایتتی دلگه بلبل اوچیب آنگگه آنگ قوشیب
یۉلینگگه مېن نفس بۉله ی قۉلینگگه بیر قوُل
سلطانیم سن قوُللینگ بۉله ی بو دلگه سن یۉل
اوچیرگین سېن هوانگ بیلن اوست قتدن مېنی
ایتتی بلبل گلم بۉلگین مین سیوه ی سینی
تیل بېلگی سی دوامی:
ساده آت، مرکب آت، مشتق آت و مشتق مرکب آت؛ نیمه دیر بولر؟
1 ـ ساده آت: گل، کابل، قلم، کتاب.... بو آتلرنی بۉلیملشتیردیمیز تقدیرده، بیر معنالی بۉلیم نی بیزلرگه کۉرسته دی. یعنی بیر معنالی بۉلیمدن شکل تاپگن، اگر بۉلیملشتیرسک بۉلیملر معناسیز شکلده بۉله دی؛ اۉرنک: گل!
گل نینگ هجالشتیرسک یعنی بۉلیمشتیرسک بۉله دی «گ + ل» گ و ل سېسلرنینگ هیچ بیر معناسی یۉق. اگر بو ایکّی سېس نی بیرلشتیرسک «گل» دېگن بیر آت یره تیله دی، او زمان بیر معنا یره تیله دی. شوندېک کابل!
کابل = کا + بل = کابل؛ کا و بل سېسلرنینگ هیچ بیر معناسی یۉق بونینگ اوچون بو آت ساده آت.
دوامی شعردن سۉنگره.
89 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(انسان خطا قیلماققه میللی، لېکن خطادن درس آلگن کیشلر انسانلیک جامعه نی یسه یاله دیلر!)
قۉیبیرمه قۉلریم نی، عاشق بۉلگن بو یوزنی
بیر عمر قره تیرگین، او جادو قیلگن کۉزنی
سېن بۉلمسنگ سیره مس، بلبل هر آره دن
قۉیکه بلبل سیره سین، عشق اوچون پنجره دن
عشقلرنینگ چرایلی سی، سېنینگ قوقوینگله کېلگن
یالغیز سېندن تاپکن من، بو قوقو روح گه ایلگن
هر مرته ساوورمگین، یاش آقیرگن کۉزیمدن
یالغیز سېنی مېن سېودیم، کۉرگین سېن بو یوزیمدن
بیر قره پنجرمگه، بوش قالگن خاطره مگه
بلبل اوندن سیره مس، بیر قره سن یره مگه
تیل بېلگی سی دوامی:
2 ـ مشتق آت: مشتق آت بیر معنالی بۉلیم و بیر یا نیچه معناسیز بۉلیمدن یره تیلگن بۉله دی؛ اۉرنک: ایشچی، اۉرگتمند، دانشمند.
ایشچی کلمه نی بۉلیمشتیرسک، بۉله دی «ایش + چی» ایش معنالی بۉلیم لېکن چی سېس معناسیز، بونینگ اوچون بو آت، مشتق آتلردن بیری.
اۉرگتمند = «اۉرگت» معنالی «مند» معناسیز.
دانشمند = «دان» معنالی «ش» معناسیز و «مند» معناسیز.
3 ـ مرکب آت: بو آت ایکّی یا کۉپراغ معنالی بۉلیمدن یره تیلگن بۉله دی و هیچ بیر معناسیز بۉلیم ایچیده بولمه یدی؛ اۉرنک: بېلگی سیار، اوچآق، شفاخانه...
بېلگی سیار = بېلگی + سیار = بېلگی سیار؛ «بېلگی» معنالی «سیار» معنالی.
اوچآق = اوچ + آق = آوچاق؛ «اوچ» معنالی «آق» معنالی.
دقت قیلماغیمیز کېره ک «اگر بیر آت نینگ ایکّینچی بۉلیمی معنالی بۉلسه بیرینچی بۉلمی محقق معنالی بۉله دی» اۉرنک: چار باغ. چارباققه باغ معنالی «چار» هم معنالی بۉلیش کېره ک. «چرباغ» یازالمه ی میز. «چر معناسیز»
آگاهلنتیریش: هر آتگه اگر ایکّی یا کۉپراغ معنالی بۉلیم بۉلسه، اگر معنالر بیر ـ بیریسیگه اویملی بۉلسه مرکب آت بۉله دی؛ اگر که معنا باقیمدن اویملی بۉلمسه، ساده آت بۉله دی.
دوامی شعردن سۉنگره.
90 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(عدالتینگنی اۉزینگ یره ت؛ اگر بو حق نی باشقه لرگه تاپشیرگن بۉلسنگ، قوُل لیککه محکوم سن!)
عشق اوچون سن عشق نی بیل
عشقیمگه قۉن مېنگه کېل
سۉلدی آچیلگن گلیم
بو غمیم گه کۉز نی ایل
سن بۉلمه سنگ اۉلیم او
بیر نظر بو حال نی بیل
قوقو بېرگین گل جاندن
قلب اۉلمه سین اشک نی سیل
بېرمه یدی قلبیم کون نی
سیره گن گه رحم قیل
نظر تشله زرافشان
بلبل بۉلگن گه قتیل
تیل بېلگی سی دوامی:
4 ـ مشتق مرکب آت: بو آت ایکّی یا کۉپراغ معنالی بۉلیم و بیر یا کۉپراغ معناسیز بۉلیمدن شکل تاپکن؛ اۉرنک: گلباغچه!
گل + باغ + چه = گلباغچه؛ گل معنالی، باغ معنالی لېکن چه معناسیز.
دوامی شعردن سۉنگره.
91 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(عدالتینگنی یره تماق اوچون، اۉزینگنی دنیاگه یۉل بېره یدیکن کیشیلردن کۉر، چونکه دنیاگه یۉل بېرگن کیشیلر، فقط سېنی دېک انسان اولادی بۉلگن!)
عشققه کۉزلرینگ توشسه، لبلرینگدن بال آقر
آتش بۉلیب جانیمگه، حرارتی دن یاقر
غنچه لهب کولیشلرینگ، بیر حیاتگه بدل او
سېنی سېوماق نې گۉزل؟ قلب ایشی مستعجل او
سنسیز شیرین سیز دوران، گونشسیز بۉلر او آن
چوچوک لی بیر کېلیش له، یوره ک بولر ارغوان
بیکلمه سۉنگ بهارنی، اچّیق اېسگن روزگار نی
ایسکه سن ایلک بهارنی، عشق اوچون گل نار نی
ایلک بهارگه بویورگین، عشقدن شادان اېله گین
لبلردن محبت نی، عشقیم بیلن بېله گین
تیل بېلگی سی دوامی:
«که» باغلاوچیسی نینگ املاسی قنده ی؟
«که» باغلاوچیسی، اۉزیدن آلدین کېلگن سۉزدن ایری یا بیرلیککه یازیله دی.
اۉرنکلر:
تا + که = تاکه؛
نېگه + که = نېگه که.
بو اویگیلمه ده «که» باغلاوچیسی سۉزدن علیحده یازیلگن؛ لېکن باشقه اۉرنکلر گه قۉشیلیب یازیلگن شونینگ کبی:
چونکه؛
بلکه.
اۉرنکلر ده «که» قۉشیمچه سی بیرلیککه یازیلگن.
«که» باغلاوچی قۉشیمچه سی، جمله نینگ ایچیده منطق گپیریش ده باغلاوچی اۉیین نی اۉینه یدی. مثال: مېنگه بار که بېردیم. بو گپگه «که» باغلاوچی قۉشیمچه بۉلمسه، گپ نینگ منطقي گه ناتۉغری لی کېله دی.
دوامی شعردن سۉنگره.
92 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(سېن هیچ بیر خلق نی یامان دېمه. سېن هیچ بیر خلق نینگ لیدرینی سۉکمه. سېن هیچ بیر خلق و اونینگ لیدریگه اۉز خطالرینگنی یوکلمه، چونکه بو اخلاق سېنی و خلقینگنی اوره دی، اولرنی اورمه یدی!)
قدح گه توشسه لبدن لعلی، ایچکن کبی من
عشقدن ینگی البسه نی، بیچکن کبی من
قوش مثالی پر اورگن او، یوره کدن سودا
اینیلتیرگن بۉینی، سېنگه بۉلگن مبتلا
هر پیت یوزگه قره سم، اونگه باش دۉنر
قیش بۉلگن قیش موسیمدن، بهاریم اۉیینر
اییر مسین امیدسیزلی، مېنی عشقینگدن
مونس و غمگسار بۉلگن، بو عاشقینگدن
بهار کېلسین عشق قۉینینگدن، آلسین روحیم نی
ایسلی قیلیب عشق گلیدن، شام و صبحیم نی
تیل بېلگی سی دوامی:
«ده» باغلاوچیسی نینگ املاسی قنده ی؟
«ده» باغلاوچیسی، اۉزیدن آلدین کېلگن سۉزگه چیزیقچه (ــ) ارقه لی، باغلنیش شکلده یازیلیشی کېره ک.
اۉرنکلر:
بهار کیچراق کېلگن بۉلسه ـ ده، ایکین وقتیده بجریلدی.
ایسّیق کېلسه ـ ده، کوکلم هواسی بار.
«ده» باغلاوچیسی نینگ افاده اِېتکن معناسی فارسچه نینگ «هم» دېگن سۉزی نینگ قرشیلیگی دیر؛ اۉرنک: ایسّیق کېلسه «هم» کوکلم هواسی بار. لېکن بو گپ نینگ ایچیده گی «هم» کلمه سی فارسچه دیر ازبکچه سی «ده» باغلاوچیسی دیر. بوگپنینگ تۉغری گپیریلیشی «ایسّیق کېلسه ـ ده، کوکلم هواسی بار» شکلنده دیر.
اگر چیزیقچه قویمه سک، اۉرین کېلیشگی قۉشیمچه سی (ده) بیلن خطا قیلیش ممکن چونکه ایکّیسی «د + ه» سېسلری بیلن سېس بېره دی.
اۉرین پیت کېلیشگی قۉشیمچه سی خودّی «ده» باغلاوچیسی کبی «د + ه» دن عبارت.
اۉرنک:
کابلده من؛
ساعت بیشده ایش باشلیدی کبی.
بو باقیمدن ایکّی سی نی اییرماق اوچون «ده» باغلاوچی نی قۉللنگنده، چیزیقچه قۉییش شرط.
«ده» باغلاوچیسی نیمه دیر؟
شو فارسچه جمله:
میوه خوشک را از مزارشریف خریدم و از کابل «هم» خریدم.
«هم» بو جمله گه «همچنان» معنا بېره دی یعنی مزارشریف دن باشقه ـ کابل شهریدن آلگنینی ـ ده کۉرسته دی.
اېندی بو جمله نی ازبکچه قیلیب یازه میز:
قوروق مېوه نی مزارشریفدن ساتین آلدیم، کابلدن ـ ده ساتین آلدیم. بو جمله گه «ده» سۉزی خودّی فارسچه نینگ «هم» سۉزی دېک معنا بېره دی.
دوامی شعردن سۉنگره.
93 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(بیر خلقنینگ آغزینی یالغانلر بیلن تولدیرگن سیاسیلر، او خلق نینگ مصیبتی دیر اولر!)
هجردن درد کۉپه یدی، ظالم او یار بیلمه دی
یانگن جگر و دل نی، او یار کۉزگه ایلمه دی
حسرتدن یاش نی تۉکتیم، فرقتگه من بېریلدیم
دامله توشکن کۉزیمدن، یاشیم نی او سیلمه دی
سېوگی دېگن بو دېیر، کېلمه دی یار اوستیدن
فقیرنی کۉزگه ایلیب، بیر مرته او کېلمه دی
افسوس یوره ککه توشیب، غصه غملی بۉلدیم من
خبرسیز بۉلدی ظالم، کېلیب رحم قیلمه دی
آگاهلنتیریش!
1. قوُل؛ غلام (یازیلیشی: ق + و + ل = قوُل.)
2. چېگره؛ حدود.
3. حد؛ سرحد.
تیل بېلگی سی دوامی:
«گچه» قۉشیمچه سی نیمه دیر؟
آتلرگه قۉشیلیب زمان یا مکان نینگ حدینی و چیگره سی نی بیلدیره دی. بو قۉشیمچه، اۉزیدن آلدین کېلگن سۉزگه قۉشیلیب یازیله دی.
اۉرنکلر:
بهارگچه کېله من؛
قیشگچه باره من؛
اویگچه کېته من؛
هنوزگچه بو یېرده من کبی.
«دېک» (« ده ی») قۉشیمچه سی نیمه دیر؟
بو قۉشیمچه لر اۉخشتیش اوچون خدمت قیله دی. دېک و ده ی قۉشیمچه لر، اۉزلریدن آلدین کېلگن سۉزلرگه قۉشیلیب یازیله دی.
اۉرنکلر:
اکه لریمدېک. (اکه لریمگه اۉخشگن معنا بېره دی.)
دېک قۉشیمچه سی اۉزیدن آلدین کېلگن سۉزگه که او سۉز «اکه لریم» قۉشیلیب یازیلگن.
قاردېک؛ قارمانند؛
سنده ی؛ سېنگه اۉخشه گن؛
بونده ی؛ بونگه اۉخشه گن؛
شونده ی؛ شونگه اۉخشه گن معنا بېره دی.
دوامی شعردن سۉنگره.
94 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(محبت نینگ معجزه سی، شاه نی قوُل قیله دی!)
ایزدیرمه اۉزینگنی سن، ظالم بو دنیا ظالم
ایپینگنی سن اوزت سنگ، جانینگگه بلا ظالم
هر جاندن یاشلر ایزلی، جان و جگردن گیزلی
دنیانینگ دردیدن باق، جانگه بې دوا ظالم
بعضی لر دردلی کېتگن، بعضی لر صفالی دیر
بعضی لر حلوا یېگن، بعضی ماجرا ظالم
روا بۉلگن رواسیز، یاغگن بهارسیز بۉلیب
بۉلگن ظالم دنیاده، یشم مرحبا ظالم
آز تاپکن انسان اۉیلر، عقل سیز بۉلگن آنگدن
سېولگن سفسطه لر، عقلگه آشنا ظالم
علاج سیز یۉلگه توشکن، یشم دېگن ماجرا
دنیا قاعده سی بیلن، اۉزیدن اجرا ظالم
مشروع سیزحققه کیرمه، آنگنی هوسدن سورمه
بۉلمه یدی ایستگلرینگ، بو ظالم دنیا ظالم
آگاهلنتیریش!
1. تامچی؛ تامیب تورگن. (قطره)
2. یېل گیر؛ ملایم شمال نینگ حرکتی (وزیدن باد)
3. اېلچی؛ گپ آلیب باره یدیگن.
4. چه یېر؛ یشیلیک خوشروی توپراق.
5. اۉزه ک؛ مهم اساسی قیسمی.
تیل بېلگی سی دوامی:
«چی» قۉشیمچه سی؟
شخص، آتینی یسه یدیگن «چی» قۉشیمچه سی، اۉزه ک یا نېگیزگه قۉشیلیب یازیله دی.
بو نیمه دېگنیم؟
فرض قیلینگ «آتیلانینگ اۉیینچی لیک مسلکی بار؛ اۉیینچی لیک اونینگ ایکّینچی آتی بۉلگن، اۉیینچی آتیلا شکلده» ایتیله دی.
اۉیینچی کلمه سی نی تۉغری یازماق اوچون قاعده شو: «چی قۉشیمچه سی سۉزنینگ نېگیزگه، قۉشیلیب یازیله دی»
اۉرنکلر:
اۉیینچی؛ اۉیین + چی = اۉیینچی؛
یالغانچی؛ یالغان + چی = یالغانچی؛
قۉشیقچی؛
دنبوره چی؛
دوتارچی کبی.
بعضاً «چی» قۉشیمچه سی سۉراق نی بیلدیره دی.
سۉراغلی جمله گه کېلگنده «چی» قۉشیمچه بیلن سۉزنینگ آره سیده چیزیقچه قۉییش کېره ک.
اۉرنکلر:
کېیین ـ چی؟
سېن ـ چی؟ کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
95 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(برماقلرینگ عقلینگ بیلن آچیق بۉلسه، بایلیک نصیب بۉله دی!)
یۉلینگه مېن کېته کېته اوساندیم
تیکن باتتی ولېکن من گل ساندیم
عشققه توشیب قیز بو سېنی اۉزله دیم
اۉزلهب کۉریب وفاسیزگه ایشاندیم
دلیم یره بیلدیم وفاسیزلیک نی
آنت ایچبیدینگ یالغانلرینگگه قاندیم
اېسگن آغری ایزدن اییردی مېنی
ایزسیز یۉلنی سېندن بیر ایز ایناندیم
بو دردیم له قیز یۉلینگه توشکن من
تیکن اېکن ولېکن من گل ساندیم
تیل بېلگی سی دوامی:
« لیک» («لیق») قۉشیمچه سی نیمه دیر؟
بو قۉشیمچه، صفتگه، روشگه، سانگه، آتگه، بعضی آلماشلرگه (ضمیرلرگه) قۉشیلیب، معنا آتلرینی یسه یدی یا دېسم آتلرگه معنا بېره دی.
بو قۉشیمچه اۉزیدن آلدین کېلگن سۉزگه قۉشیلگنده ـ ده اۉزیدن کېیین کېله دیگن سان اېگه لیک، همده کېلیشیک قۉشیمچه لریگه قۉشیلیب یازیله دی.
اۉرنکلر:
یاش + لیک = یاشلیک؛ (صفت)
انیق + لیک = انیقلیک؛ (روش)
تیز + لیگ + ی + نی = نیزلیگینی؛ (سان + اېگه لیک + کېلیشیک)
شونده ی:
ایزمه لیگی؛
آته لیگنی؛ (آت + کېلیشیک)
خفه لیگنی؛
ییگیتلیگیمنی کبی. (صفت + اېگه لیک + کېلیشیک)
دوامی شعردن سۉنگره.
96 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(تاتلی اخلاق اۉلیم نی ـ ده، تاتلی قیله دی!)
روحیمگه بیر دردیم بار، درمانسیز بۉلگن بو
روح و بدن ییغله یدی، عیانسیز بۉلگن بو
سزله گن درد یره سی، کۉریلمه یدی کۉز بیلن
خنجرسیز اوریلگن من، نشانسیز بۉلگن بو
اختریلمس بیر علاج، چاره سیزلی بو دردگه
روحیمگه یره ایزی، زمانسیز بۉلگن بو
صفالنگن سینه مگه، صفاسیز خنجر ایزی
روح و بدن ییغله یدی، فغانسز بۉلگن بو
دردیم دوزسیز علاج سیز، ییغله گن کۉزلریم دیر
یره روح و بدن دن، بو قانسیز بۉلگن بو
ایله گین وفادن ایز، علاج سیز بو حیاتگه
روحیمگه بیر دردیم بار، درمانسیز بۉلگن بو
تیل بېلگی سی دوامی:
«لی» قۉشیمچه سی نیمه دیر؟
بو قۉشیمچه آتلردن صفت یسه یدی. بو قۉشیمچه اۉزه ک یا نېگیزیگه قۉشیلیب یازیله دی.
اۉرنکلر:
کوچ + لی = کوچلی؛ (کوچلی آدم)
باله + لی = باله لی؛
سوت + لی = سوتلی؛
مضمون + لی = مضمونلی؛
شکوه + لی = شکوهلی کبی.
«مه» قۉشیمچه سی نیمه دیر؟
بو قۉشیمچه فعلدن، صفت، آت یسه یدی؛ اساساً سۉزگه قۉشیلیب یازیله دی
اۉرنکلر:
توگمه؛ «توگ» کلمه سی بیر فعل، چونکه بیر عمل نی کۉرسته دی (اِیپنی توگ!) «مه» قۉشیمچه سی قۉشیلگنده، بیر آت بۉله دی.
اېزمه؛ «اېز» فعل + مه = ایزمه بیر صفت.
آسمه؛
توغمه؛
بوره مه؛
ساچمه؛
بیرلشمه؛
قتلمه کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
97 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(موسی نینگ عصاسی حقیقت نینگ سمبولی اېدی که اۉینچی لرنینگ اۉینی بوزیلدی!)
نازله نیب باققه کیردی، گل باغی سلام دېدی
قره دی گل نازیککه، نازیکدن حُسد یېدی
او اثنا باققه کیردیم، نازنین گل نی کۉردیم
گللردن زیبا اېدی، عقلیمگه آنگ نی اوردیم
هوشیم اوچتی او یېردن، عقلیم بیچتی خیالدن
بیر پیاله شراب نی، ایچتیم خیالی حالدن
اوریلدیم او نازیککه، لال بۉلدیم گۉزلیککه
ایزی نی ایزلهب باریب، سلام دېدیم نازیککه
بلبل ایلندی اونگه، اصل گل دېب بۉییگه
دلدن ترانه اۉقیب، تېنگریچه دېب خوییگه
او اثنا کېلدی شمال، اېسدی اوندن بیر احوال
زلفلرگه دالغه بېردی، دل دېدی تاتلی بو بال
اونگه مېن عاشق بۉلدیم، اونی بختیمگه بېردیم
بختیمگه اونی بېریب، عجیب خیالگه کیردیم
کۉزیم نی قره تیردیم، نرگس زیبا کۉزیگه
معنی دن تبسم نی، گۉزل تاتلی یوزیگه
تبسم گه لاف قۉیدی، نازیک ناز قیلیب قۉیدی
بو کیم دېدی سرسری؟ لاف بیلن مېنی اویدی
وقتی که دېدی لاف نی، اویغندیم مېن اویقودن
همه سی رویا اېکن، ایندیم عقل توقودن
تیل بېلگی سی دوامی:
«قین» («غین») قۉشیمچه سی نیمه دیر؟
بو قۉشیمچه فعلدن آت یسه ماق اوچون اۉزیدن آلدین کېلگن فعلگه قۉشیلیب یازیله دی.
اۉرنک:
قاچقین؛
قاچ «فعل»، «قین» قۉشیمچه سی بو فعلگه قۉشیلگنده، قاچقین شکلده بۉلیب، آت یسه یدی. (چایتگن؛ قاچیب یاتگن!)
باشقه اۉرنکلر:
تاشقین؛
باسقین کبی.
«غین» قۉشیمچه سی ـ ده عین منطققه حرکت اِېتیب، فعلدن آت یسه یدی چونکه قین و غین بیر نرسه ـ فقط «ق» سېس حرفی قاعده لرگه مساعد «غ» سېس حرفیگه المه شیله دی.
اۉرنکلر:
قیرغین؛ خونریز؛
قیر + غین = قیرغین؛
قووغین؛
یانغین کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
98 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(آچ کوچیککه، انسان بۉلگن انسان یېمک بېره دی!)
گۉزلیگینگ کار اِېتمس، عشق مېنگه بۉلمسه
اۉینینگگه یېر آچیلمس، سینه عشقدن تولمسه
خود قرارلی حُسدینگ، سېنی کبر گه بېرگن
طبیبسیز دردگه بېریب، روح ینگگه سنسیز کیرگن
عشقسیز بیر حیات بۉلسه، آتینگ شهرتگه بارمس
شوره زار بیرتوپراقده، بلبل عشق دن قارمس
کیم یازه دی اۉقیدی، عشقسیز بۉلگن حیات نی؟
کیم چوزه دی توگون نی، بیلمسه عشقدن تات نی؟
گۉزل کۉزینگ کاراِېتمس، بوعشق مېنگه بۉلمسه
اۉینینگگه یېر تاپیلمس، سینه عشقدن تولمسه
تیل بېلگی سی دوامی:
«کی» («قی») قۉشیمچه سی نیمه دیر؟
بو قۉشیمچه، فعلدن آت یا صفت یسه ماق اوچون اۉزیدن آلدین کېلگن سۉزگه قۉشیلیب یازیله دی.
اۉرنکلر:
تیپکی؛
تیپ بیر عمل یعنی فعل «کی» قۉشیلگنده، آت یسه له دی.
تورتکی؛
تورت «فعل» چونکه بو سۉز تورتماقدن آلینگن «حرکت بېرماق» معنا بېره دی «کی» قۉشیمچه سی قۉشیلگنده، تورتکی شکلنی آله دی و معنالی آت یسه له دی.
«قی» قۉشیمچه سی ـ ده عین منطق بیلن حرکت اِېتیب، فعلدن آت یا صفت یسه یدی.
اۉرنکلر:
اویناقی؛
سیراقی؛
سیراقی «صفت» چونکه سیراقی، قوش دېک سیره ماق؛ آواز خوان معنا بېره دی. مثال: «اونینگ صفتی سیراقی کبی.»
«ین» («ون») قۉشیمچه سی نیمه دیر؟ بو قۉشیمچه فعلدن آت یسه یدی. بو قۉشیمچه اۉزیدن آلدین کېلگن فعلگه قۉشیلیب یازیله دی.
اۉرنکلر:
ییغین؛
یاغین کبی.
یاغ + ین = یاغین؛ «یاغ» یاغماقدن آلینگن بیر عمل «ین» قۉشیمچه سی بیلن بیرلشیب، یاغین آت نی شکل بېرگن «یاغیب تورگن» معنا بېره دی.
«ون» قۉشیمچه سی ـ ده خودّی شوندېک اۉزیدن آلدین کېلگن فعلگه قۉشیلیب آت یسه یدی.
اۉرنکلر:
توگون؛
توگ + ون = توگون؛
توگ ـ توگماقدن آلینگن (گره زدن) ون قۉشیمچه بیلن قۉشیلگنده، توگون شکلده بۉلیب، آت یسه له دی.
دوامی شعردن سۉنگره.
99 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(عدالت نینگ کسللیگی هیچ بیر کسللیککه اۉخشه مه یدی!)
خوشبختلیگیمنی آلیب، کۉزلریمگه نم قۉیدی
شاهین بۉلدی بختیمگه، گورجین گه غم قۉیدی
اوندن سره ردی یوزیم، اشکریز بۉلیب کۉزیم
آو بۉلدیم عذابیگه، نفسسیز بیر جم قۉیدی
زعفرانلی گل بۉلیب، قوُل قلبیگه اۉلتیرسه
تیکن بۉلدی بختیمگه، ایستکلرگه وهم قۉیدی
علاج سیز قیلدی مېنی، چاره سیزلیککه ایلدی
قیش یره تتی روحیمگه، عسی سیز بیر دم قۉیدی
تیل بېلگی سی دوامی:
«یندی» قۉشیمچه سی نیمه دیر؟
بو قۉشیمچه فعلدن آت یسه یدی؛ آت یسه ماق اوچون اۉزیدن آلدینگ کېلگن فعلگه قۉشیلیب یازیله دی.
اۉرنکلر:
قیریندی؛
قیر+ یندی = قیریندی؛ قیر «قیرماق» دن آلینگن «یندی» قۉشیمچه سی بیلن قیریندی شکلده بۉلیب آت نی یسه گن. قیریندی «رنده لب نازیک بۉلگن» معنا بېره دی.
سوپوریندی؛
ییغیندی؛
چوکیندی کبی.
آگاهلنتیریش: قۉشیمچه لر تورک تیلرگه تېنگیریدن بیر لطف دیر!
دوامی شعردن سۉنگره.
100 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(تیل عقلدن گپلشسه مُلک آباد بۉله دی!)
ساچلریم نی کۉرمه یدی، قار بیاض اۉلیم بۉلگن
سیه سیز بو ساچلریم، امید نی آنگدن یولگن
محبتلی یوره کدن، بوکیلدیم او ظالیمگه
شیطان چیقتی قرشیمگه، بهارسیز بو حالیمگه
داغلریم لکه بۉلیب، حالیمدن درد یانسیتکن
آغگن ظالمدن دردلر، داغلریم الم قاتکن
یخشیلیککه سووسه دیم، لېکن اېپ زهر یېمدیم
کویر توپراققه سوردی، بیلمه دیم اونگه کیمدیم؟
حیاتیم تومن بۉلگن، یاقتی سیز یانگه باققن
سیه بۉلگن بو بختیم، مېنی بۉیینیگه تاققن
تیل بېلگی سی دوامی:
«گیچ» («غیچ»، «کیچ»، «قیچ») قۉشیمچه سی نیمه دیر؟
بو قۉشیمچه فعلدن آت یسه یدی. بو قۉشیمچه اۉزیدن آلدین کېلگن فعلگه قۉشیلیب یازیله دی.
اۉرنک:
اولچه گیچ؛
اولچه + گیچ = اولچه گیچ؛ اولچه کلمه سی «فعل» چونکه بیر جسم نی تارتیب، حجمی نی بیلّی قیلماق معنا بېره دی «اولچه» دېگنده بیر فعل بۉله دی «گیچ» قۉشیمچه سی بیلن فعل، بیر آتگه ایلنه دی.
شوندېک «غیچ»، «کیچ» و «قیچ» سېس قۉشیمچه لری ـ ده فعلگه قۉشیلگنده، فعلدن آت یسه یدیلر زیرا گیچ بیلن عینی منطق معناگه صاحب.
اۉرنکلر:
اولچه گیچ؛
سورغیچ؛
قیرغیچ؛
ایلپیغیچ کبی.
«غیچ»، «کیچ» و «قیچ» بو سېسلرنی تیل اۉز حریتی بیلن یره تگن اگر تیل نینگ حکمی بیلن حرکت اِېتسک گپیریشیمیز و یازوومیز گۉزل بۉله دی او زمان باشقه خلقلرگه ـ ده شیرین بۉله دی.
دوامی شعردن سۉنگره.
101 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(مُلکدن معنویت اۉلسه، شیطانلیک تیریله دی!)
منه چیغاتیم اویدن، کۉرگین سېن چشم سیاه
سینه دردلردن تۉلگن، اۉپکه توله آه
کېتاتیم ساووق یۉلدن، غربت یۉلیگه
کۉرمه دینگ مېندن اۉزنی، اېمس می گناه؟
قاره رتیردینگ بختیمنی، سیه او نظر
دوست دېبیدیم اۉزینگنی، کۉرگنیم سیاه
کېلمس می یخشی بیر بخت؟ جفا قیلسنگ ـ ده
قیش بۉلگن روزگاریمگه، کېلر ماشالله
نم قۉیدینگ کۉزلریمگه، بېردینگ بیر عزا
کۉرمدینگ دل یره نی، بو دیر اشتباه
آگاهلنتیریش!
- تومن؛ اتمسفرنینگ غباری.
تیل بېلگی سی دوامی:
«چ» («ینچ») قۉشیمچه سی نیمه دیر؟
بو قۉشیمچه اۉزیدن آلدین کېلگن فعلگه قۉشیلیب، معنا آتینی یسه یدی.
اۉرنک:
اوکینچ؛ (غم، تاسف؛ دریغ)
اوکین + چ = اوکینچ؛ اوکین افسوس معنا بېره دی «چ» قۉشیمچه سی قۉشیلگنده افسوس لنش شکلده معنا گه ایله نه دی.
باشقه اۉرنک:
قووانچ؛
قووان + چ = قووانچ؛ قووان «قوونماق» دن آلینگن فعل، «چ» قۉشیمچه سی بیلن اونگه معنالی آت یسه له دی.
«ینچ» قۉشیمچه سی خودّی «چ» قۉشیمچه سی دېک حرکت اِېته دی و معنا آتینی یسه یدی.
اۉرنک:
قورقینچ؛
قورق + ینچ = قورقینچ؛ قورق «قورقماق» دن آلینگن فعل، «ینچ» قۉشیمچه سی بیلن یسلگنده «قورقینچ» شکلنی آلیب معنالی آت یسه له دی.
باشقه اۉرنک:
سېوینچ.
آگاهلنتیریش!
هجا/ بۉلیملشتیرماق؛ هر بیر کلمه نی هجاکشلیک قیلسک، او کلمه نینگ ایچ دنیاسی بیلّی بۉله دی.
هر بیر کلمه نینگ نېگیزی، تیل نینگ بنیادیدن یره تیلگن؛ یازوگه تۉکماق اوچون، نېگیزدن خبریمیز بۉلماغی کېره ک دیر.
دوامی شعردن سۉنگره.
102 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(اۉقیگن بیلن عالم بۉلمه یدی، اگر بېلگی آله ی دیگن کوچی بۉلمسه!)
اییرلیک حسرتی، جانیمگه یېتتی
قیشگه دۉندی روزگاریم، او ظالم اېتتی
خبر قیل درد بېرگن نی، اې باد صبا!
او ظالم نینگ قۉلیدن، یخشی کون ییتتی
بلبل مثاللی بۉلیب، سیره دیم اونگه
بېرمه دی دېیر مېنگه، حضوریم کېتتی
یانیغ بۉلدی یوره گیم، آتشگه توشیب
یانگن بو یوره گیمدن، ارمانیم بیتتی
گورجین اېدیم عشققه، چنگال گه توشتیم
شاهین اېکن او ظالم، جانیمگه یېتی
تیل بېلگی سی دوامی:
«یم» قۉشیمچه سی نیمه دیر؟
بو قۉشیمچه فعل دن آت یسه یدی. بو قۉشیمچه اساسگه قۉشیلیب یازیله دی.
اۉرنک:
تیریم؛
تیر+ یم = تیریم؛ تیر «تیرماق» دن آلینگن فعل نی بیان اِېته دی «یم» قۉشیمچه سی بیلن قۉشیلگنده آت صفتی نی اۉزیگه آلیب، «تیریم» شکلنده بۉله دی.
باشقه اۉرنکلر:
ییغیم؛
اوریم کبی.
آگاهلنتیریش!
«یم» سېسی هم «اېگه لیککه بار» کتابیم، قلمیم کبی و هم قۉشیمچه بۉلیب آت یسه یدی.
دوامی شعردن سۉنگره.
103 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(یالغان، انسانینگ دشمنی! اگر بیر مرته یالغانچی دېب تنیلگن بۉلسه، تۉغری گپلری ـ ده، ناتۉغری لیککه بیلیله دی!)
قرشی تاغنی تیشیب، عشق اوچون یورمه لی
ایچیمدن قان ییغلی من، شیرین یارنی کۉرمه لی
وای وای دېماققه کۉلدیم، یارنی کۉرماققه
جگریمده آتش بار، یانیب تورماققه
شو تاغنینگ آرقه سیده، یاریم بار بهار
اۉلیمگه روح بېره دی، زیبا بیر نگار
قارلی یۉل تاغ اوستیده، اۉتماغیم کېره ک
اۉتیب او یار اوچون من، قۉیسم من یور ه ک
قاشی نینگ محرابیدن، اۉیین اۉینه گن
نرگسدن کیپریکلری، عشق نی سینه گن
لبی لعل بدخشانلی، قۉللری اېپ خینه
کولیم سه گن سیماسی، قلب اوچون آینه
تیل بېلگی سی دوامی:
«ق» («یق») قۉشیمچه سی نیمه دیر؟
بو قۉشیمچه اۉزیدن آلدین کېلگن فعلگه قۉشیلیب یازیله دی و صفت یسه یدی.
اۉرنک:
یومشاق؛
یومشا + ق = یومشاق؛ یومشا «یومشه ماق» دن آلینگن «ق» قۉشیمچه سی بیلن صفت یسه لگن.
«یومشاق آدم» کبی.
شو جمله دن شو منطق نی کۉرینگ: «قۉلینگیزده گی ایپک یومشاق ایپک.»
«یق» قۉشیمچه سی ـ ده خودّی «ق» سېس قۉشیمچه سی دېک حرکت اِېتیب، صفت یسه ی دی.
اۉرنک:
قیسیق؛
قیس + یق = قیسیق؛ قیس «قیسماق» دن آلینگن «یق» قۉشیمچه سی بیلن «قیسیق» صفت نی شکل بېرگن.
باشقه اۉرنکلر:
ییغیق؛
یازیق؛
ییرتیق کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
104 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(جاهل اۉزیگه عاشق عالِم ایشگه!)
آقشام بۉلدی کېلمه دی، دلیم اوندن ییغله یدی
قان بۉلگن بو دلیم دیر، غم نی غمگه بېله یدی
بغریم نی یره قیلدی، هجر تیغ بیلن
زمستان بۉلگن یوره ک، اۉلیم تیله یدی
شکرخوان طوطی بۉلیب، زار بۉلدیم اونگه
غزللریم آتیدن، عشق نی سیله یدی
اۉتتی قیش کېلدی بهار، عشق دېگن موسم
مېنگه کېلمه گن بهار، قار نی اېله یدی
درد سیغدیرگن سینمده، تیتره گن یوره ک
چاره سیز خوش سیز یشم، اۉلیم تیله یدی
تیل بېلگی سی دوامی:
«له» قۉشیمچه سی نیمه دیر؟
بو قۉشیمچه آتدن، صفتدن و تقلید سۉزلردن فعل یسه یدی. بو قۉشیمچه اۉزیدن آلدین کېلگن سۉزگه قۉشیلیب، اۉزیدن کېیین کېله دیگن مصدرلیک بیلگیسی بۉلگن «ماق» قۉشیمچه سیدن، علیحده اما فاصله سیز یازیلیب فعل یسه یدی.
اۉرنکلر:
ایشله ماق؛ ایش + له + ماق = ایشله ماق؛
تیشله ماق؛
تازه له ماق؛
یخشیله ماق؛
اوروغله ماق؛
قیچیله ماق کبی.
فعل یساوچی «له» قۉشیمچه سی بیلن یسلگن فعللرگه، انکار بیلدیروچی «مه» مجهول نسبتینی یساوچی «ن» سېس حرفی همده آرتیرمه نسبتینی یساوچی «ت» قۉشیمچه لری قۉشیلگنده «له» قۉشیمچه سی نینگ «ه» سېس حرفی حذف بۉله دی «مه»، «ن» و «ت» قۉشیمچه لری تۉغریدن ـ تۉغری «ل» حرفیگه قۉشیلیب یازیله دی و مذکور حرف فتحه بیلن تلفظ قیلینه دی.
اۉرنکلر:
تیشلمه؛ تیش+ له + مه = تیشلمه شکلده بۉلگن «ه» حرفی حذف بۉلگن. چونکه «له» قۉشیمچه دن «ه» حرف سېسی «مه» قۉشیلگنده ضعیف لشگن و او ضعیف لشگن سېس نی «ل» حرفینینگ ایچیده گی سېس بېره یدیگن سېسلی آواز یره تگن؛ اونینگ اوچون «ه» حرفی زیاده بۉلگن و یازیلمگن!
یخشیلنمه؛ یخشی + له + ن + مه = «ه» سېس حرفی «له» قۉشیمچه دن حذف بۉلیب، «یخشی + ل + ن + مه = یخشیلنمه» شکلنده بۉله دی.
ایش + له + مه + سین = ایشلمه سین. «له» دن «ه» حرفی حذف بۉلگن.
آگاهلنتیریش:
ایشلمه سین می، تۉغری؟ یا ایشلمسین یازسک می تۉغری؟ اگر دقت قیلسک «مه» قۉشیمچه دن سۉنگره «سین» قۉشیمچه سی کېلگنده، بو ایکّی سی نینگ آره سیده «ه» حرف سېسی کوچلی بیچیمده تیلگه کېله دی. بونینگ اوچون مونده ی حرکتلرده «ه» حرفی یازیله دی «ایشلمه سین» شکلده بۉله دی.
تازه + ل + مه + دینگ + می؟ = تازه لمه دینگ می؟
تازه لنماق؛ تازه + له + ماق = تازه لنماق؛
پاکیزه لنماق؛
ایشلتمه؛
یخشیلتدینگ می؟
تازه لتیب؛
کۉرستیب کبی.
«ه» سېس حرفی ضعیف قالن تاووشلرگه یازوودن چیقه دی. زیرا اۉزیدن اول کېلگن حرفدن او سېس یره تیله دی. چونکه تیلگه سېس جوده اهمیتلی دیر. بو باقیمدن تۉغری یازوو اوشه یازوو آنه تیلنینگ حکمیگه باغلی بۉلسه؛ کیشلرگه اېمس!
دوامی شعردن سۉنگره.
105 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(گپینگنینگ قیمتی نی بیل!)
وه وه بیر گۉزل کېلگن، یامان یسه نیب
تیللرگه داستان بۉلگن، جانان یسه نیب
ایس بېره تگن گل کبی، بیر بیر ساچی
ساچدن قوقو نی یایگن، پنهان یسه نیب
طاووس مثاللی اۉزی، نورساچگن یوزی
بهشتدن کېلگن پری، ریحان یسه نیب
فتان کۉزلری آققن، گونشدن بیر نور
آیدین لی قیلگن دل نی، فتان یسه نیب
قوُل بۉلیب مېن یۉلیگه، چلسم چنگ و نای
گل گل بۉلگن یوره ککه، او جان یسه نیب
تیل بېلگی سی دوامی:
«لن» قۉشیمچه سی نیمه دیر؟
بو قۉشیمچه، اۉزیدن آلدن کېلگن سۉزگه قۉشیلیب، آت، صفت و روشلردن فعل یسه یدی.
اۉرنک:
جانلنماق؛ جان + لن + ماق = جانلنماق؛ جان کلمه سی بیر سۉز، بو سۉز «لن» قۉشیمچه دن آلدین کېلگن.
بو سۉز بیلن «لن» قۉشیمچه سی قۉشیلیب «ماق» بیلن بیرلیککه جانلنماق فعل نی یسه گن.
باشقه اۉرنک:
آقلنماق؛
فایده لنماق؛
قناعتلنماق؛
تولقینلنماق کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
106 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(ییللر گپیردیم آز اېشیتیم اېپ خطا گه توشدیم سۉنگره جیم اولتیردیم کۉپ اېیشیتیم آز خطا قیلدیم!)
تقدیر اېکن بختسیز بیر بخت توزه الدی
بختسیزلیکدن یاش تقدیرگه اۉزه الدی
بو زمانده قۉللریم یاردن اوزاق
سووسیز بختیم بختسیزلیکدن بۉلدی قاق
یوره ک تولگن غم نی تۉکیب ییغله گن
چاره سیزلیک کۉزلریم اشک اېله گن
سره رگن روحیم بۉلگن بهارسیز
تاتسیز بۉلگن روحیم قیشدن کارسیز
آلسین مېنی ایندیرسین او مزارگه
وفاسیز او ایسته سه حکم دارگه
بۉیین ایندیم گورجین من او کرتال
چاره سیز من بو داستان بۉلمگن بال
آگاهلنتیریش!
نېگه بو شعرده «گۉزل» نی «گۉزه ل» یازدیم؟ عزیز تیلداشلریم «گۉزل» سۉزنینگ ایچیده «ه» سېسی هر پیت بار دیر لېکن خلق ایچی گپیرگنیمزده بو سېس ضعیف لشه دی؛ مېن اېسه شعرنینگ قافیه سی اوچون «ه» سېسی نی کوچلی شکلده کېلتیردیم.
تیل بېلگی سی دوامی:
«لش» قۉشیمچه سی نیمه دیر؟
آت، صفت و روشلردن فعل یساوچی «لش» قۉشیمچه سی، اۉزیدن آلدین کېلگن سۉز بیلن قۉشیلیب یازیله دی.
اۉرنکلر:
صحبتلشماق؛ صحبت + لش + ماق = صحبتلشماق؛
دوستلشماق؛
قیینلشماق؛
سییره کلشماق کبی.
یسلگن فعللردن حرکت نامینی یسه گنده «له» قۉشیمچه سی اۉزیدن آلدین کېلگن سۉز بیلن قۉشیله دی، اوندن کېین «شیش» تاووشی علیحده یازیله دی.
اۉرنکلر:
صحبتله شیش؛ صحبت + له + شیش = صحبتله شیش؛ بو گپگه له سېس و شیش سېس نینگ آره سیده «ه» سېسی کوچلی قالگن، بونینگ اوچون «ه» سېسی اۉز حرف نینگ سېسی بیلن یازیلگن.
دوستله شیش کبی.
عکس حالده سۉز شکلآ چوزیلیب کېته دی. بوندن تشقری «شیش» قۉشیمچه سیگه اېگه لیک و کېلیشیک قۉشیمچه لری قۉشیلگنده، کېلیش حالتلرینی کۉرسته دی؛
اۉرنکلر:
دوستله شیشینی؛ دوست + له + شیش + ی + کېلیشیک قۉشیمچه سی یعنی «نی» = دوستله شیشینی؛
صحبتله شیشیمیز؛
صحبت + له + شیش + یمیز یعنی اېگه لیک قۉشیمچه سی = صحبتله شیشیمیز.
«یلله» قۉشینچه سی نیمه دیر؟
بو قۉشیمچه بعضی تقلید سۉزلردن فعل یسه یدی؛ بو حرکت نی، اۉزیدن آلدین کېلگن سۉزگه اوزینی قۉشیب بجره دی.
اۉرنکلر:
بیزیلله ماق؛ بیز + یلله + ماق = بیزیلله ماق؛
تیزیلله ماق؛
تیرسیلله ماق کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
107 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(هر ایش نی گمان سیزلیک بیلن قیلگین، اۉتکن کوندن درس چیقریب!)
هما قوشیم اوزاغلردن سېسله یدی
یاریم اوچون عقل و آنگیم اېسله یدی
ییغلمه سن کومیر کۉزلی کېله دی
سن یوره ککه رحمیدن عشق ایله دی
مېن قوُل لیککه راضی بۉلگن سلطانیم
صبرسیز سن روح بدنگه سن خانیم
او گل کېلسه باغچه سیگه مېن بلبل
سلطانیم سن او گلگه بولمه کاهل
مېن که اونی یار دېگن سېن سیره گین
یوره ک سن سېن عشققه غزل تره گین
مېن قوُل بۉله ی سېن اونگه بۉلگین بلبل
مېن یۉل بۉله ی سېن قۉلیگه دسته گل
آگاهلنتیریش!
1. سره دن؛ معمولی دن.
2. یالغیز؛ کیمسه سی بۉلمگن؛ یکّه.
تیل بېلگی سی دوامی:
«یره» قۉشیمچه سی نیمه دیر؟
بو قۉشیمچه اۉزیدن آلدین کېلگن سۉزگه قۉشیلیب، بعضی تقلید سۉزلردن فعل یسه یدی.
اۉرنکلر:
یرقیره ماق؛ یرق + یره + ماق = یرقیره ماق؛ (یاقتی بیریچی؛ درخشیدن)
زیرقیره ماق؛
یلتیره ماق؛
مولتیره ماق کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
108 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(دوستلیک، تانیلمگن میوه گه اۉخشیدی، ېیگندن کېین مزه بېره دی!)
کۉزگه آلدیم گۉزل نی، قوماش کېلدیردیم
بیچتیم قوماشدن کویلک، خوشلی قیلدیردیم
حیاسیز بو حیاتگه، او گل نی آلدیم
هوس نی آنگ گه بېریب، کۉزیاش سیلدیردیم
گللرده بلبل آنی، عشق پیشکن آنی
آنسیز بۉلگن بو عشققه، قه قه بیلدیردیم
اوندن محبوب بیر کېلین، دل ایستمه یدی
میده میده اوریلدیم، آنگ گه ایلدیردیم
یاغمه دی بهاریمدن، قارسیز بیر یامغیر
چاره سیز بو زمان نی، آنسیز تیلدیردیم
توستگه بېریلدی بو دل، مېندن بۉلمه دن
نیچه سخن گپلرنی، عشققه ایلدیردیم
کۉزگه بېردیم گۉزل نی، دل نی ییغلهتیب
وفا نی اۉیلمه دن، غم نی کېلدیردیم
تیل بېلگی سی دوامی:
«ه» قۉشیمچه سی نیمه دیر؟
آت، صف و تقلید سۉزلردن فعل یساوچی «ه» قۉشیمچه، اۉزیدن آلدین کېلگن سۉزگه قۉشیلیب یازیله دی.
اۉرنکلر:
قانه ماق؛ قان + ه + ماق = قانه ماق؛
سنه ماق؛
بوشه ماق؛
قیینه ماق کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
109 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(تۉغری انسان هر یېرده حقیقت نی ایته دی، عقلی انسان اېسه مناسب یېرده!)
بیر فقیرنی کۉردیم، جاده کنار ده
چاره سیز بۉلگن اېدی، قارلی بهار ده
یاش ایچیده ییغله دیم، قیشی نی کۉریب
فرم پارچه لباس له، ساووق او قار ده
سۉره شتیردیم حالی نی، نېدن مونده ی دېب؟
اۉزه تتی دیپلمه نی، سبب بو بار ده
اۉقیدیم حیاتیم نی، بونینگ ایچیدن
ایتتی او تاپالمه دیم، توشکنیم خار ده
نه ایشیم بار نه بیر هوش، قۉلیمگه دپلیم
بو حالیم دور بو کار ده، بختیم قار ده
بواولکه نینگ دردلری، باشدن بېریلگن
جاهللر عالم بۉلگن، عالم کنار ده
آگاهلنتیریش!
- سناق؛ بیرته لب یا دانه لب حسابلش.
تیل بېلگی سی دوامی:
«ه» قۉشیمچه سی «ی» یاردمی بیلن؛ نیمه دیر؟
بو قۉشیمچه، سناقلی صفت و روشلردن فعل یسه یدی. «ه» قۉشیمچه سی اۉزیدن آلدین کېلگن سۉزگه قۉشیلیب یازیله دی، اوندن کېیین «ی» قۉشیمچه سی «ماق» بیلن قۉشیلیب ایری یازیله دی.
اۉرنکلر:
تاره یماق؛ تار + ه + ی + ماق = تاره یماق؛ (تار بۉلگن)
قاره یماق؛
کۉپه یماق؛
کېکسه یماق کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
110 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(کوچ و بایلیگینگ اگر دوستلرینگنی کۉپیتیرگن بۉلسه خرسند بۉلمه، اوشنچه دشمنلرینگنی کۉپیتیرگن بۉله دی!)
قاره رتی حیاتیم نی، ایچه من مدام
او ظالم نینگ قۉلیدن، شراب نی هر شام
جفا چېکتیم قۉلیدن، کرتال گه توشیب
موسیچه لی خوییم گه، آتکن بیر دام
ایقیرگن بو یوره گیم، توشکن قۉلیگه
ایچه من بونینگ اوچون، بۉلیب من غلام
زعفرانلی بیر عشق نی، کۉرستیب آلدی
روحیم بیلن آنگیم نی، آلدی او تمام
بو حالیم نیمه دیر بو ضعیف روح بیلن؟
قېین روزگارگه قۉیسم، قیسی بیر کلام؟
ایسّیق ساووق دیر حیات، تاتسیز بېتات
چاره سیز بۉلمه اې دل، چاره سیز کام
تیل بېلگی سی دوامی:
وو («او»)؟ (ایکّی واو نینگ منطق قۉللنیشی؟ و الف بیلن واو؟)
شو جمله: «ساتووچی بهادر، باله لر اۉیینچاغی ساته دی.»
ایکّی «وو» اۉزیدن آلدن کېلگن سۉزگه قۉشیلیب «چی» قۉشیمچه سی بیلن حرکت نامی نی یسه گن.
باشقه اۉرنکلر:
اوچووچی؛ اوچ + وو + چی = اوچووچی؛
هیداوچی؛ هید + او + چی = هیداوچی؛ بو حرکت نامی، «الف بیلن واو» سۉزگه قۉشیلیب «چی» قۉشیمچه سی بیلن یسه لگن؛
تینگلاوچی؛
یشاوچی؛
ساغووچی کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
111 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(زحمتسیز کېلگن بایلیک قارگه اۉخشیدی، آز ایسّیققه اېریب کېته دی!)
هو کۉنگیل بوقۉلینگندن، ششیردیم نیرگه کېته ی؟
دنیا ده گۉزل کۉپ دور، قۉلینگدن نیرگه ییته ی؟
کېل کۉنگیل آرام بۉلگین، هربیر باققه اوچمه گین
چاپماغدن مېن چرچه دیم، خیالدن سوو ایچمه گین
اېسکی دردلر بیتمه دن، ینگی نی سېن آچه سن
صبر نی باشگه آلمه ی، صبرسیزلی ساچه سن
کېل کۉنگیل آرام بۉلگین، تاغ و تاشگه اوچمه گین
هر یېرده گۉزل کۉپ دور، خیالدن سوو ایچمه گین
یازوو یازگن تقدیرگه، کونلی کونلی هر یېرگه
مېن توشدیم سیزتوشمه ین، هدف قۉیگن هر تیرگه
تیل بېلگی سی دوامی:
«ووچی» قۉشیمچه سی نیمه دیر؟
«ووچی» قۉشیمچه سی اساسدن اَنگله شیلگن حرکتنی، بجرووچی شخص نی یا نرسه نی بیلدیرووچی آت یسه یدی.
اۉرنکلر:
اوچووچی؛ اوچ + وو + چی = اوچووچی؛ (خلبان)
ساغووچی؛
ساتووچی کبی.
«اوچی» قۉشیمچه سی خودّی «ووچی» قۉشیمچه سی ده ی حرکت قیلیب، بیلدیرووچی آت یسه یدی و شونده ی حرکت قیلیشه دی:
اۉرنکلر:
هیداوچی؛ هید + او + چی = هیداوچی؛ (یېر هیداوچی؛ دهقان)
تینگلاوچی؛
یشاووچی کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
112 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(کوچسیز لیدر تازه فکرگه قرشی خوش کۉر اېمس!)
توشدیم مېن گل باغینگگه، قیز من غریب من
تاقیلدیم ایاغینگگه، قیز من غریب من
ایسته دیم بېرمه دیلر، دلیم یغی ده
اییلدیم مېن داغینگگه، قیز من غریب من
بیر دفعه کۉردیم سېنی دلدن اوریلدیم
گۉزل لی بو ساغینگگه، قیز من غریب من
سۉره دیم بو نیردن دور ملک مثالی
توشدیم مېن گل تاغینگگه، قیز من غریب من
اۉلدیره ر سودا مېنی اگر کېلمه سنگ
کویدیم مېن بو داغینگگه، قیز من غریب من
کېلگین سن قاچره ی من اگر که سېوسنگ
تسلیم من تیاغینگگه، قیز من غریب من
تیل بېلگی سی دوامی:
«چاق» قۉشیمچه سی نیمه دیر؟
اۉزلیک نسبتیده گی فعلدن، صفت یساوچی «چاق» قۉشیمچه سی، اساسگه قۉشیلیب یازیله دی.
اۉرنکلر:
قیزغنچاق؛ قیزغن + چاق = قیزغنچاق؛
اېرینچاق؛
اۉرینچاق کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
113 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(کېییم اېگه دن او پیت قیمتلی بۉله دی اېگه انسانلرنینگ آلقیشیگه توتیلگن بۉلسه!)
دامله دامله یاش کۉزیمده، بیرـ ده او بار بیرـ ده یار
ایکّی کۉزیم نینگ ایچیده، لاله بۉی لی بیر وقار
سودا توشکن بوباشیمگه، اوکۉریلگن یاشیمگه
هم یازیمگه هم قیشیمگه ،سنبل ایسلی نوبهار
خیالیمگه او توشیمگه، گل بۉلگن او هوشیمگه
بیر ارغوان چیچیک بۉلیب، مېنی مېندن آلگن بار
یۉلی بۉلگن ایزلی ایزلی،عشقدن فکریم بۉلگن دوزلی
او کېلمسه یۉلم توزلی، دلیم اونگه بۉلگن تار
دوا او دور دارو او دور، دلنینگ علاجی ـ ده او دور
اونگه بۉلگن جوهراوچون، دل پارله گن تازه بهار
آگاهلنتیریش!
1. یانسیتگن؛ انعکاس بېرگن.
2. سناق؛ سنه ماقدن آلینگن.
3. دېیرلی؛ ارزشلی.
4. تورکوم؛ گروه؛ دسته.
تیل بېلگی سی دوامی:
«چه» قۉشیمچه سی نیمه دیر؟
1ـ بو قۉشیمچه سناقلی سۉزلردن صفت یسه یدی و سۉزگه قۉشیلیب یازیله دی.
اۉرنکلر:
روسچه؛ روس + چه = روسچه؛
المانچه؛
تورکچه؛
اۉزبېکچه کبی.
2 ـ بو قۉشیمچه فعلدن باشقه دېیرلی همه تورکومگه عاید سۉزلردن، روش یسه یدی.
اۉرنکلر:
خاتینچه؛ خاتین + چه = خاتینچه؛
بونچه؛
شونچه کبی.
3 ـ بو قۉشیمچه آتلرنینگ کیچره یتیریش شکلینی هم یسه یدی.
اۉرنکلر:
باغچه؛ باغ + چه = باغچه؛
کتابچه کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
114 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(اۉیله ماق عقل نینگ ایشی، اگر خیاللی بیلیملر بیلن بۉلسه، ینگی دنیانینگ یره تیشیگه سبب دیر!)
بیر قره دیم لال بۉلدیم، جن می سن انسان می سن؟
یا که یوزینگ گل مثاللی، حقیقی شیطان می سن؟
بۉی پوستدن بیر حوری، رخدن جنتلی پری
سان که جنتدن توشکن، جنتلی بیر جان می سن؟
کۉزلردن آپاق نوری، پارله گن یولدوز کبی
گۉزلیک دلدن آلگن، بو دلگه درمان می سن؟
عسی نفسلی لبینگ، جان بېریب باده بېرر
لبینگگه قربان بوجان، بوجانگه جانان می سن؟
سانکه قویاش پارله گن، قیزیل آلمه یوزینگدن
اېله گن آق نوری نی، گونشدن بیر آن می سن؟
قالمه دی طاقت دلده، چاره سیزلیک بو قوُل ده
مجنون بۉلگن بو قوُلگه، یا ایسلی ریحان می سن؟
گۉزلیک باش نی یاققن، عشقدن تاقی نی تاققن
عقلدن آنگ نی بېردیم، ایتکین سن شیطان می سن؟
تیل بېلگی سی دوامی:
«لرچه» قۉشیمچه سی نیمه دیر؟
بو قۉشیمچه اۉزیدن آلدین کېلگن سۉزگه قۉشیلیب یازیله دی و روش یسه یدی.
اۉرنکلر:
مردلرچه؛ مرد + لرچه = مردلرچه؛
دوستلرچه؛
وحشیلرچه کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
115 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(اۉیلمه دن اۉرگنسنگ امر نی بجرگن سن، اۉرگنمه دن اۉیله سنگ شیطان گه آرقه داش سن!)
آی باتتی تاپیلمس می، بوسودا سۉریلمس می؟
کۉزلریمنینگ ایچیدن، بوسېوگی کۉریلمس می؟
شکر آلماققه کېلدیم، یار نی کۉرماققه
هر خواستیگه قوُل بۉلیب، اونگه یورماققه
توتساق بۉلگن بو روحیم، غم بیلن تولگن یۉلیم
فراقیدن جگریم، جانیم نی یولگن یۉلیم
قره مه گنی بو غم، باشیمدن آشکن بو غم
قاره تاش بۉلیب اورگن، غم باشدن تاشکن بو غم
بو جفا کېلگن اوندن، باشگه ایلیلگن اوندن
صبر تاشگه اورگن او، او ظلم قیلگن اوندن
مېن که کۉرماققه کېلدیم، سۉری سۉرماققه
سۉری نی سۉریب سۉریب، اونی کۉرماققه
آگاهلنتیریش!
1. اېریشماق؛ هدفگه بارماق؛ قۉلگه کېلتیرماق.
تیل بېلگی سی دوامی:
«قاق» قۉشیمچه سی؟ («غاق»)
بو قۉشیمچه فعل نینگ نېگیزیگه قۉشیله دی، اوندن، صفت یسه یدی.
اۉرنکلر:
اویوشقاق؛ اویوش + قاق = اویوشقاق؛ اویوش بیر یېرگه ییغیلگن معنی بېره دی. اگر اویوشدی بۉلسه فعل شکلینی آله دی. فعل شکلینی آلمه دن «قاق» بیلن یازیلیب اویوشقاق نی یره ته دی.
یاپیشقاق؛
قاچقاق کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
116 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(دوستلرنینگ آرقه سیدن دوستلرنینگ یامان گپی، دشمنینگ نیتیدن یامانراغ!)
سېسسیز بۉلدی حیاتیم، سېسینگ مېنگه کېلمه دی
ایچینگده گی حسلرینگ، درد دل نی تیلمه دی
آی گینه م دېدی یوره ک، سیندی جفادن تیره ک
یانسیگن جفالرینگ، مېنگه رحم قیلمه دی
سېودیم مېن امیدیم نی، دردیم بیلن دردینگ نی
دردن باشقه ایلمه دی، کۉز یاشیم نی سیلمه دی
هوسیم نی ییتیردیم، امیدیم نی بیتیردیم
سېسسیزلیککه مېن قالدیم، عقلینگ بونی بیلمه دی
تیل بېلگی سی دوامی:
«لب» قۉشیمچه سی نیمه دیر؟
بو قۉشیمچه اساساً آتلردن، شونینگدېک مقدار و وقت بیلدیرووچی سۉزلردن روش یسه یدی.
بو قۉشیمچه اۉزیدن آلدین کېلگن سۉزگه قۉشیلیب یازیله دی.
اۉرنکلر:
ایشلب؛ ایش + لب= ایشلب؛ ایشلب کېلدیم.
آیلب؛ آی + لب = آیلب؛ آیلب قره دیم کېلمه دینگ.
ییلب؛
اذانلب؛
مترلب؛ قوماشنی مترلب آلدیم.
گرامرلب؛ گرامرلب اۉقیدیم کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
117 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(خطا بیلماق پسند بۉلمسه، تۉغریلی قنده ی کېلسین!؟)
پاره له مگن ینه کون، ینه کۉنگیل خوش اېمس
یار جان نی یره له گن، باشیمده کی هوش اېمس
درد چېکتیم حسرتلردن، باشگه توشکن غملردن
زهرگه توشدیم اوندن، کۉزگه توشکن نملردن
آققن سوو کبی بۉلگن، دردلریم تۉلیب تاشکن
او ظالم نینگ قۉلیدن، درد و غم باشدن آشکن
نیمه یاپسم بو حالدن؟ اوریلگنیم او بالدن
بازی بازی اۉیینه گن، دامگه توشگنیم حالدن
کیمگه ایتسم دردیم نی، ساووق هوا سردیم نی؟
هوشسیز بیرحالگه توشدیم، کیمگه ایتسم دردیم نی؟
تیل بېلگی سی دوامی:
«(ا) ر» قۉشیمچه سی نیمه دیر؟
بو قۉشیمچه اَیریم صفتلردن فعل یسه یدی. بو قۉشیمچه اونداش تاووشی بیلن توگه گن نېگیزلرگه «ر» سېس شکلده قۉشیلیب، نېگیزده گی «اَ» حذف بۉلیب، فتحه بیلن تلفیظ بۉله دی.
بو قۉشیمچه اونلی تاووش بیلن توگه گن نېگیزلرده ـ ده «ر» سېس شکلده قۉشیله دی.
قۉشیلگنده، قۉشیمچه ده گی «اَ» حذف بۉله دی.
اۉرنک:
آقرماق؛ آق + ر + ماق = آقرماق؛
آقارماق شکلده یازیلمه یدی چونکه «ق» حرف و «ر» حرف نینگ اۉرته سیده ضعیف لشگن «ه» سېسی بار، او سېس «ق» حرفینینگ ایچیدن یره تیله دی چونکه سېسلی آواز «ق» حرفنینگ ایچیده بار.
تیل بیلمه گن بعضی شاعرلریمیز بونده ی سۉزلرگه «الف» سېسی بیلن سېس بېره دیلر.
الف سېسی، سۉزلرنینگ تیلگه کېلتیریش بیچیمی نی قېینگه تشلب «ادبیاتچی شکلده» او شاعرنی کۉرسته دی چونکه جامعه گه او شکلده بیر رواج بېریلگن دیر. بو کۉرستیش تاتلی آنه تیلیمیزنی خلقیمیزگه قېین تیل شکلده یانسته دی «بو بیر فلاکت!»
کوکرماق؛
قیسقرماق کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
118 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(علم بیلن بیلیم بایلیک اېمس، بایلیک اوچون بیر سبب دیر؛ اگر قۉللنیشنی بیلسنگ!)
خدادن تیله گن من، کولمسین گۉزل یوزی
کۉنگلیمده سېسسیز دردلر، ییغله سین نازلی کۉزی
بېرمه دی حضور مېنگه، بوزیلدی دلیم اونگه
اگر باشقه گه کېتسه، بوزیلسین اونگه دوزی
اۉزله گن هربیرکیشی، اۉز یاریگه کېلمس می؟
کېلمه دی ظالم اۉزی، قره مگن یولدوزی
سینه که یره بۉلسه، ایستک کېلمه ی می باقسه؟
کېلمسه او یوره ک له، قانه سین ایکّی کۉزی
یا که کېلسین سېوگی له، مرهم لی همتی له
یا که اۉلسین بو عشققه، چاره سیز بۉلیب اۉزی
آگاهلنتیریش!
1. ېاقېشگن؛ مناسب بۉلگن.
2. حسیب؛ بزرگوار.
تیل بېلگی سی دوامی:
«سیره» قۉشیمچه سی نیمه دیر؟
بو قۉشیمچه بعضی آتلردن و «سېن» ضمیریدن فعل یسه یدی. بو قۉشیمچه، اۉزیدن الدین کېله دیگن سۉزگه قۉشیلیب یازیله دی.
اۉرنکلر:
قانسیره ماق؛ قان + سیره + ماق = قانسیره ماق؛ (قان بیر آت)
سېنسیره ماق؛ سېن + سیره + ماق = سېنسیره ماق کبی. (سېن ضمیر بیلن فعل یسه لگن)
دوامی شعردن سۉنگره.
119 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(اۉرگنماق اچّیق ـ ده بۉلسه، شیرین کامی بار!)
کۉنگیل تاغی ییغلر ییغلر باران بۉلگینچه
آقر جاندن جان ایچیدن توفان بۉلگینچه
بیلمس کیمسه مونده ی دلدن یره لی حالدن
توفان دردی یار یانیدن بیان بۉلگینچه
بیر یۉل بار دور دل ایچیدن کۉرمه یدی هوگل
یۉلگه توشکن یاری اوچون ویران بۉلگینچه
رضا بۉلمه گن باغچه دن گللر تیریلمس
رضاسیز او باغچه گه او درمان بۉلگینچه
سحر وقتی غریب بلبل ییغلسه غمدن
آوونه دی یاردن بیر لطف روان بۉلگینچه
تیل بېلگی سی دوامی:
«داش» قۉشیمچه سی نیمه دیر؟
بو قۉشیمچه آتدن آت یسه یدی. «داش» قۉشیمچه سی، اۉزیدن آلدین کېلگن سۉزگه، قۉشیلیب یازیله دی.
اۉرنکلر:
قیغوداش؛ قیغو + داش = قیغوداش؛
سرداش؛
قرینداش کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
120 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(ایستگینگ بۉلر می همه سېنینگ اۉیله یشنگگه کېلسه؟! خوشلی، اۉرتاق اۉیله ایشنینگ آشی دیر!)
نیمه قیلدینگ هو حیات، بیرکون خوشلی بېرمه دینگ
کېلگن پیتیمدن باشلهب، دردیم نی قه یرمه دینگ
بیر سېوگلیم بار اېدی، اونی ـ ده اۉزینگ آلدینگ
جانیمدن جان نی آلیب، دوستلیگیمگه اېرمدینگ
ایشان که کېلگنیمدن، مینگلر پیشیمان بۉلدیم
بو غریب دوستلیگیگه، دوست بۉلیب کیرمه دینگ
چله لی اضطراب نی، پشیریب مېنگه بېردینگ
هیچ بیر هوس کونمده، مېنگه گل نی تیرمه دینگ
آخر ایتکین دردینگنی، نېگه بېردینگ بو درد نی؟
چاره سیز حاللریمگه، هیچ بیر کلفت قیرمه دینگ
چاره سیز قیلدینگ مېنی، دردگه تشلهب یۉلینگگه
یره بۉلگن یوره کدن، بیر دردنی قه یرمه دینگ
آگاهلنتیریش!
1. قوییده گی؛ فارسچه سی: به مثال زیر.
2. یومشاق؛ ملایم.
3. قتّیق؛ ملایم بۉلمه گن.
تیل بېلگی سی دوامی:
«ک»(«یک»، «وک)، «ق» («یق»، «وق») قۉشیمچه لری نیمه دیر؟
بو قۉشیمچه لر فعلدن آت یسه یدی قوییده گی دېک:
الف) آخریده اونلی تاووش بۉلگن یومشاق نېگیزگه «ک» طرزیده قۉشیله دی.
اۉرنک:
کوره ک؛ کوره + ک = کوره ک؛ کور+ ه + ک = کوره ک؛ ساچیلگن نرسه نی توپله ماق اوچون واسطه!
«ر» و «ک» حرفلرنینگ آره سیده کوچلی «ه» سېس بار بونینگ اوچون بونده ی سۉزلرده «ه» حرفی یازیله دی زیرا هر بیر هجاگه بیر سېسلی آواز بۉلیش شرط.
ب) آخریده اونداش تاووش بۉلگن یومشاق نېگیزگه «یک» طرزیده قۉشیله دی.
اۉرنک:
کوریک؛ کور + یک = کوریک (نمایش)؛ اگر «یک» طرزیده قوشیلمسه «ر» حرف و «ک» حرفی سېسسز حرفلردن، بولرنینگ سېسلی آوازلری «کوچلی ـ ی» سېسی نی بېرالمه یدی.
ج) آخریده اونلی تاووش بۉلگن قتّیق نېگیزیگه «ق» طرزیده قۉشیله دی.
اۉرنک:
تراق؛ ترا + ق = تراق؛ تر+ ا + ق = تراق؛
بو نېگیزگه «a سېس که الف سېسلیدن یره تیلگن، تیلگه جوده کوچلی شکلده کېله دی» «ترا» شکلده؛ «ق» سېس علاوه بۉلگنده «تراق» یره تیله دی.
سوراق کبی.
د) آخریده اونداش تاووش بۉلگن قتّیق نېگیزگه «یق» طرزیده قۉشیله دی.
اۉرنکلر:
توسیق؛ توس + یق = توسیق؛
توسگه «س» سېس کوچلی شکلده تیلگه کېله دی اوندان سۉنگره «ی» سېس خودّی «س» سېسگه اۉخشه گن کوچلی شکلده تیلگه کېله دی اوندن سۉنگره «ق» سېس تیلگه کېله دی «توسیق!»
سالیق؛ بونده «ل» سېس کوچلی شکلده...
قاچیریق کبی.
ر) آخریده اونداش تاووش بۉلیب ترکیبیده لبلنگن تار «او» اونلیسی اشتراک اِېتگن قتّیق نېگیزگه «وق» طرزیده قۉشیله دی.
اۉرنکلر:
یوتوق؛ یوت + وق = یوتوق؛ یوت نینگ «ت» سېسی کوچلی شکلده تیلگه کېلگن، اوندن سۉنگره «وق» سېس کوچلی بچیمده قوشیلگن.
اوچوق کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
121 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(اوزون یشمدن قیسقه یشم که ایچی تۉله بۉلسه، شیرین دیر!)
یالغیز من افق افق، عقلیمگه توشدی لیلا لیلا باقیشی
یاقتی غربت دیار ده، عقل آلیب آقیشی آقیشی
بدنگه حسرت چوکتی، خیالده لیلا قیزی
روحیمگه دردنی بېردی، خاطره دن ایزی
یالغیز کیزدیم دیار دیار، اونینگ اوچون خیالده
کۉرالمه دیم لیلا قیز نی، توشکنیم یامان حالده
فلک بعضاً کولدیریب، بعضاً ییغی گه آتر
دردلی بۉلگن پیت لرده، امیدسیزلیک نی قاتر
دردلی بۉلدیم غربت ده، کورالمه دیم جانان نی
مطلوع بۉلیب اونینگ اوچون، اوچالمه دیم آنی
تیل بېلگی سی دوامی:
«(ی) ک» «(ی) ق » قۉشیمچه سی نیمه دیر؟
بو قۉشیمچه اَیریم سۉزلردن فعل یسه یدی. یعنی علیحده علیحده سۉزلردن فعل یسه یدی. بو قۉشیمچه، نېگیز و مصدرلیک افاده لاووچی «ماق» قۉشیمچه گه اۉزینی قۉشیب فعل یسه یدی.
اۉرنکلر:
بیریکماق؛ بیر + ی + ک + ماق = بیریکماق؛
بولیقماق؛ بول + ی + ق + ماق = بولیقماق؛
کېچیکماق؛ کیچ + ی + ک + ماق = کېچیکماق؛
روزیقماق کبی.
بیر، بول، کیچ، روز... بولر علیحده علیحده سۉزلر بونده ی سۉزلردن قۉشیمچه بولرگه قۉشیلیب فعل یسه یدی.
دوامی شعردن سۉنگره.
122 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(یشمده هدف بۉلمسه، تاتی یۉق دیر!)
تاپالمه دیم نازلی یار نی، گلیم نی یۉلیم نی
فلک قیردی قاناتدیم نی، بېلیم نی قۉلیم نی
اۉزله تیردی اۉزی نی، حسرتلی حالگه تشلهب
یاقتی مېنی کول قیلدی، یامان احوالگه تشلهب
تیل له کۉنگیل اختره دی، هر پیتلی هر بیر زمان
نې زمانده اۉلیم کېلر؟ بیلمسلیگی نا امکان
اېسله گنده شو حالیمنی، کیم نینگ کۉزگه کۉچی بار؟
ییغی بۉلگن حالنی کۉرسه، یانیب یاتکن بیری یار
قیردن باره ی جان ایچیدن، جاننی بېریب جانانگه؟
قانگه توشکن بو دلیم دور، دردلر اینگن بو جانگه
نې دېسم دردلی بۉلگن من، بو دردلریم ایزلی
آغریغلر نی اۉزیم ایزلهب، درد توزله دیم گېزلی
تاپالمه دیم قدریمدن، بیر بیلسه منزلیم نی
قربان بۉله ی اۉزی کېلـسه، کوتیب آلسم گلیم نی
تیل بېلگی سی دوامی:
«مه» قۉشیمچه سی نیمه دیر؟
بو قۉشیمچه اَیریم فعللردن آت یسه یدی. یعنی علیحده علیحده فعللردن آت یسه یدی. بو قۉشیمچه، نېگیزگه قۉشیلیب یازیله دی.
بو قۉشیمچه «له» قۉشیمچه سی یاردمیده، یسلگن فعللر نېگیزیگه قۉشیلگنده، «له» قۉشیمچه سیده گی «ه» سېس حرفی حذف بۉله دی.
«مه» قۉشیمچه سی اېسه «ل» حرفیگه قۉشیله دی و مذکور حرف فتحه بیلن تلفظ قیلینه دی.
اۉرنکلر:
قازیلمه؛ قازی + له + مه = قازیلمه؛
بو آتگه «له» قۉشیمچه سیدن «ه» حرفی حذف بۉلدی زیرا «ل» حرفدن ضعیف لشگن «ه» سېسی یره تیله دی؛
قتلمه؛
آتلمه؛
تورتلمه کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
123 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(بیلیم کېلگنده قاچمه، اېشک نادانلیگدن اېگه دن قاچه دی!)
روحینگ بیلن بدنینگ، بیر بوتون بۉلسین
بختینگدن گۉزلیکلر، اېپ سېنگه کولسین
الهی کېتمسین عشق، سېوگی قلبینگدن
بیتمه سین غمزه لرینگ، غنچه لبینگدن
بۉلگن سن سېن قلبیمگه، تاتلی بیر دوا
یشه تینگ سن سېن مېنی، بو تاتلی هوا
کوچه جاده لر بیلسین، مېندن اېشیتسین
قلبینگگه قلبدن سېوگی، گۉزل عشق بیتسین
بیر آنلیک هوا دېک بو، هر کیم شاشیرسه
عشققه شاشیریب هر کس، تعجبگه اېرسه
باشقه سی یۉق دور عشققه، بو عشق یۉلیگه
روحیم بیلن بدن نی، بېردیم قۉلیگه
تیل بېلگی سی دوامی:
«گی» («غی»، «کی»، «قی»، «غو») قۉشیمچه سی؟
فعلدن آت یساوچی «گی» («غی»، «کی»، «قی»، «غو») قۉشیمچه سی اۉزیدن آلدین کېلگن سۉزگه قۉشیلیب یازیله دی
اۉرنکلر:
چاپقی؛ چاپ + قی = چاپقی؛
تېپکی؛ تېپ + کی = تیپکی؛
سېوگی، سېو + گی = سېوگی؛
تامیزغی؛
بورغو کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
124 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(بیر قولاغنی تېوره ککه توتسنگ، او بیری سی نی اۉزینگگه توتکین!)
بیر خانیم تنیدیم، کۉز یاش تۉکيدی
ییغليدی یوره کدن، بخت نی سۉکيدی
اویدن اییریلگن، بیر حالی بار دی
الملی حالیگه ، دردلری یار دی
یره لی قلبی نی، مېندن یشیردی
عقلیمگه بیر مراک، مېنگه پیشیردی
تسللی قیله ی دېب، تۉکیلدیم تیلدن
ایتمه دی دردی نی، بیلمه دیم دلدن
سېوگی له سېویلماق، دنیاده بو می؟
حالیدن بیلدیم من، انسانلیک شو می؟
چهره سی امیدسیز، کۉزلری یاشلـی
یوروگن یۉللری، اېپ قاره تاشلی
غرورلی همت له، باشی تیک اېدی
همتلی قۉلیدن، اۉزی بېک اېدی
ایتمه دی کۉرستتی، خانیم بۉلگن نی
چاره سیز او یېرده، غمدن تولگن نی
تیل بېلگی سی دوامی:
«ی» قۉشیمچه سی نیمه دیر؟
بو قۉشیمچه اَیریم سۉزلردن فعل یسه یدی. یعنی علیحده علیحده سۉزلردن فعل یسه یدی. بو قۉشیمچه اۉزیدن آلدین کېلگن سۉزگه، همده مصدرلیک افاده لاوچی «ماق» قۉشیمچه گه قۉشیلیب یازیله دی.
اۉرنکلر:
تینچیماق؛ تینچ + ی + ماق = تینچیماق؛
باییماق؛
اینیماق؛
اوییماق کبی؛ تینج، بای، این، اوی ... بولر ایریم یعنی علیحده علیحده سۉزلر.
(ینه بیر مرته ایته من، ازبک تیلیده قۉشیمچه لر تېنگری نینگ بویوک لطفی دیر. اگر بو لطف نی بیلسه ی، قنده ی چیت اولکه لردن کېلگن سۉز بۉلسه ـ بۉلسین اۉز تیلمیزگه او سۉزینی قۉشیمچه لر بیلن یره تاله میز.)
دوامی شعردن سۉنگره.
125 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(اوی تۉپلیمیده یوزلر مهم اېمس، توشونچه لر مهم!)
کۉنگلیمگه آتش توشتی، یانر او یانر یانر
امید کۉنگلیمین یېمگی، بۉلمسه قانر قانر
قۉلری آق یومیش یومیش، قوقولی او ساچلری
مثلیکه سینه مگه اورگن، اۉق بۉلیب ساچ اوچلری
اولیترگن بیر حالگه کېلدی، او بیزیم محله گه
کۉریب کۉرمس اوریلدیم من، او کېلگن افسانه گه
آیاغیگه زینت زردن، زر بیچگن پاپوشلری
دالگه دالگه ساچلریدن، اوریلدی خلق هوشلری
بیر رماندن اۉقیبیدیم، مونده ی بیر پیری لینی
عشق کتابگه یازیدی او،عشق اوچون تۉغری لینی
عشق اوچون توتیلیدی، او بېرگن دل باله گه
مثلیکه تکراری اېدی، او داستان محله گه
او خیالگه توشدیم من، او قیز اوچون دالگه گه
او داستانگه رل اۉینب من، خیال بیچگن دالگه گه
دنیا توردی خیالیمده، کېلدی او قیز یانیمگه
مثلیکه جنت اېشیگی، آچیلدی او خانیمگه
قۉللریم نی آچتیم اونگه، کېلسین دېییب او پری!
تبسم له او لاف قۉیدی، کیم بو دېب بو سرسری؟
بۉی بوکتیم هلال قیلیب، تۉکه ی دېب کدریمنی
بو همه سی رویا اېکن، سۉکدیم من قدریمنی
اویغندیم من او رویادن، یریم کېچه اویقیدن
تار بۉلگن یشمیمدن، کۉردیم ینه ضیقیدن
آگاهلنتیریش!
کــــــۉرگن؛ بو سۉز نی هجالشتیریب یعنی بۉلیملشتیریب کۉره میز، املاسی گرامر باقیمدن تۉغری می؟ یۉقسه خطا بار می؟ یازوده قاعده لر بار. بو قاعده لردن بیر دانه سی، «بیر سۉزنینگ هر بیر بۉلیمیده بیر اونلی سېس یعنی بیر سېسلی آواز بۉلیشی نی شرط قۉیه دی!» اېندی بو سۉز نی بۉلیملشتیره میز، بۉله دی «کۉر + گن!»
بو سۉز ایکّی بۉلیم یعنی ایکّی هجادن شکل تاپگن. بیرینچی هجا «کۉر» کۉر نی تیلگه کېلتیرسک «و» سېسی یومشاق شکلده تیلگه کېلیب سېسلی آوزنی اۉزیدن چیقره دی، باشقه بیر آوازگه احتیاج تاپیمیدی.
«و» حرفی سېسلی لردن!
ایکّینچی بۉلیم «گن» سېسی!
گن سېسیگه اگر دقت بیلن قلاق ساسک «گ a ن» شکلده قلاققه کېله دی. زیرا تیل او شکلده سېسلنه دی. اېندی بیلماغیمیز کېره ک «بو a سېس اوچون «ه» حرفی یازیلسین می؟»
یازیلمسین!
چونکه بو سېس ذاتاً «گ» حرفی نینگ ایچیده بار. بونینگ اوچون بو سۉزنینگ ایکّینچی هجاسی ـ ده ایکّی حرف بیلن یازیلسه ـ ده اۉچ حرف آوازی بیلن تیلگه کېله دی. یعنی ایکّی اونداش سېس نی بیر اونلی بیلن یره تکن. بو منطقدن بو گرامر تۉغری.
تیل بېلگی سی دوامی:
«سیز» قۉشیمچه سی نیمه دیر؟
بو قۉشیمچه آتلردن صفت یسه یدی. بو قۉشیمچه اۉزیدن آلدین کېلگن سۉزگه قۉشیلیب یازیله دی.
اۉرنکلر:
توزسیز؛ توز+ سیز = توزسیز؛
(سیز کلمه سی اگر بیر سۉزنینگ آرقه سیدن کېلسه، بۉلمگن معنا بېره دی و بیر سۉز بیلن صفت یسه یدی.
مثال: «توز» توز سۉزی بیر آت او سۉزنینگ آرقه سیدن «سیز» تاووشی کېلگنده، توزی بۉلمگن معنا بېره دی؛ ینه قۉشیمچه ایشی نی قیله دی!)
دوستسیز؛
قوقوسیز؛
تربیه سیز کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
126 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(اۉلیم یامان حادثه اېمس، او بۉلمسه یشم قنده ی شیرین بۉلسین!؟)
خواهله سنگ خواهله مه سنگ، تسلیم بیزبودنیاگه
اۉیله بیر فکر قیلگین، اۉخشیدی بیر رویاگه
بیر کون بال نی بېریب، باشقه کون اچّیق سیپّر
خفه بۉلسه ی خوش بۉلسه ی، تسلیم بیز منتهاگه
قدر نمه بېره دی؟ فرقی یۉق بویور دېگن
یخشی یامان اۉیین دور، اۉیینه یمیز بو رواگه
بو اوچون خطالرده، درد یېمه قۉی که کېلسین
تۉغری بیلن برابر، تاپشرگین سېن خداگه
یخشی یامان نی کۉریب، بیلدیم که حیات اېکن
او یان بو یان تارتیکان، تسلیم بیز بو دعواگه
خواهله سه ی خواهله مه سه ی،، بو حیات نی یشیمیز
مېنی بیلسنگ غم یېمه، کېرگین سېن بو هواگه
تیل بېلگی سی دوامی:
«م» («یم»، «وم») قۉشیمچه سی نیمه دیر؟
بو قۉشیمچه فعلدن آت یسه یدی. بو قۉشیمچه اۉزیدن آلدن کېلگن سۉزگه قوشیلیب یازیله دی.
اۉرنکلر:
کییم؛ کي + م = کییم؛
(کي کلمه سی بیر فعل چونکه بیر عمل نی بویورگن بۉله دی ـ کۉیلک نی کي! «م» قۉشیمچه بیلن کییم دېگن بیر آت یسه له دی!)
تینیم؛
اۉلیم؛
توزووم کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
127 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(علم بیلن بیلیم بیر نعمت اگر قۉللینیشنی بیلسنگ!)
یرته قیله من دېمه، بوکون اۉتکن یرته سی
بوکون نیمه قیلدینگ سن؟ بیلسنگ عقل حیله سی
قوُلگه بیر بلا کېلمس، حق یۉلیدن یازمه سه
حق قوُلیگه او یازمس، قوُل یۉلیدن آزمه سه
توشونچه هواگه اوچ، اۉزینگگه حریت سیچ
امیدسیزلیکدن قاچکین، اصالت اۉزینگگه بیچ
قۉل قیریلسه غم یېمه، قدرگه بیر لاف سۉقمه
بلکی قنات بېرلسه، اوستینگگه درد ییقمه
چاره سیز حالده تېنگری، امید نی بختگه ایلگن
یامغرنینگ شدت لی سی، قاره بولوتدن کېلگن
جانیم هر غم یره او، هر یره بیر کېچه او
کېچه نینگ یرته سی بار، هر یرته یاقتی له او
تیل بېلگی سی دوامی:
فارسچه سۉزلر قنده ی ازبکچه سۉزلر بۉلگن؟
بعضی سۉزلرنینگ بنیادی فارسچه بۉلسه ـ ده، زمان ایچیده ازبکچه ده کیریب ینگی تاووشلرنی یره تکن.
اۉرنکلر:
توفله ــ توف دن یره تیلگن؛
پوبله ــ پوف دن یره تیلگن؛
بغشیله ــ بخشش دن یره تیلگن.
بو یره تیلیشلر بوگون ازبکچه دېب قۉللنله دی. زیرا، انسانلرنینگ طبعی حیاتيده مونده ی آلیش بېریشلر مدام بۉلگن و بۉله دی.
دوامی شعردن سۉنگره.
128 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(قانون یامغیری، یشمگه ایشیل لیک کېلتیره دی، قانونسیزلیک چۉل هواسی نی!)
بیر کون بهار قیشگه دۉنر، قار توشر قار اوستیگه
ینه قیش بهار بۉلر، گل توشر یار اوستیگه
درمانیم یۉق بیردردیمگه، طبیب نې اېله سېن مونگه ؟
ظلم که او یاردن کېلگن، چاره سیزلیک بو زبونگه
ایکَّی کۉزیم یاش آقیرگن، جان ایچیمدن قان آقتیرگن
قاره بولوتلر اوستیمده، درد و الم نی تاقتیرگن
یار دېییب ایلنگن من، مینگ وفا ایلدیرگن من
مینگ حقارت نی ایتتی، دردیم نی بیلدیرگن من
آق کفنگه اۉره لسم، مونده ی یار تورگنده
عزرائیلگه حاجت بارمی، اۉلیمگه یار سورگنده؟
آگاهلنتیریش!
دۉنر، توشر، کېلر، بېره ر؛ دۉنر و توشر و کېلر سۉزلرده یا بولرگه اۉخشه گن سۉزلرده «سۉزنینگ سۉنگ حرفی و اوندن ایلگریده گی حرف نینگ اۉرته سیده ینه {ه} سېس بار، لېکن ضعیف لشگن، ضعیف بۉلگن اوچون یازیلمگن» بېره ر سۉزده «ه» سېس قوت بیلن کېلگن اوچون یازدیم.
شونی بیلماغیمیز کېره ک «ایکّی اونداش حرفنینگ اۉرته سیده بیر اونلی سېس نی بۉلیشینی خط قاعده سی بویروق بېرگن. چونکه سېسلی آواز بۉلمسه سېسسیز حرفلر سېس بېرالمه یدی. یعنی اگر ایکّی ر حرف نینگ اۉرته سیده ه حرفی یازیلمسه ـ ده، a آواز ر حرفدن یره تیله دی!»
تیل بیلگی سی دوامی:
«راق» قۉشیمچه سی نیمه دیر؟
اگر صفتلرده «راق» قۉشیمچه سی صفتلردن الدین کېلسه «راق» قۉشیمچه سی او صفت بیلن بیرلشیک شکلده یازیله دی.
اۉرنکلر:
کم + راق = کمراق؛
بلند + راق = بلندراق؛
قیزیل + راق = قیزیلراق کبی.
«راق» قۉشیمچه سیدن کېیین کۉپلیک همده کېلیشیک قۉشیمچه لری کېلگنده، او قۉشیمچه لر قۉشیلیب یازیله دی.
اۉرنک:
کتّه + راق + نی = کتّه راقنی.
«ق» سېس حرفی مونده ی حرکتلرگه «غ» سېس حرفی گه المشیله دی. نتیجه ده «کتّه راغینی» شکلنده بۉله دی.
باشقه اۉرنک:
یخشی + راق + دن = یخشیراقدن.؛
«ق» سېس حرفی «غ» سېس حرفی گه تبدیل بۉلیب «یخشیراغدن» شکلده بۉله دی.
صفت درجه سینی کۉرستووچی «یش» و «متیر» و «یمتیر» قۉشیمچه لری بیلن یازیلسه، صفت بیلن قۉشیلیب شو شکلده یازیله دی؛
اۉرنکلر:
سرغیش؛ سرغ + یش = سرغیش؛
قرامتر؛ قرا + متر = قرامتر؛
کوکیمتیر؛ کوک + یمتیر = کوکیمتیر کبی.
مهم مساله شو: «بیر ملت نینگ تیلیگه، بېلیلگن بیر یازوو و بیر املا یۉریغی بۉلمسه، هرکیم اۉز بیلگنیدن قالمه ی، خیلمه- خیل یازوولر یازمی می؟»
حاضر ازبک تیل و ادبیاتیده، خیلمه- خیل یازوولر بار. هر یازووده هر تاووش او کیشی نینگ ادبیات سویه سیگه مناسب «سېس» چیقرگن.
بو یازوولرنی اۉقیب معنا چیقرماق جوده قېیین بۉلگن؛ چونکه تاووشلرنینگ سېسی باشقچه ــ باشقچه گه ایلنگن؛ اۉز طبعي خاصیتینی یۉقاتگن!
اېندی سیزلردن سوال قیله من، اگر پارس تیل و ادبیاتیده بیر تاووش نی تورلی ــ تورلی یازسه لر، پارس دنیاسی قبول قیلرمی؟
اۉرنک بېرسم، فرض قیلینگ «آسمان» نی بیرسی «اسمان» باشقه سی «اوسمان» باشقه بیری سی «سمان» یازسه، او ادبیات میمونگه تۉن کیدیرگن دېک بۉلمه ی می؟
او رذیلی نی ادبیات دنیاسی قبول قیلرمی؟
محقق که جواب لرنگیز «قبول قیلمه یدی» بۉله دی. اگر قبول قیلمسه، نېگه اۉز تیلیمیزگه، بو منطق نینگ روحي نی یانسیتب، حرکت قیلمه یمیز؟
مېنیم ایسته گیم، مېنیم گپیم بۉلسین دېمیمن. مېن ایته من اگر بو اسلوبدن تۉغریراغ، علمیراغ باشقه بیر اسلوب بۉلسه، قورقمه ی میدانگه چیقسینلر و او اسلوب نینگ منطقیدن دفاع قیلیب، استدلال قیلسنلر دېییه من!
اگر که اولرنینگ منطق و استدلاللری کوچلی بۉلسه، بیزلر او اسلوب یازووگه تابعی بۉله میز. اگر که میدانگه چیقالمسه لر و اۉیین بوزرلی قیلسه لر بیزلر اولرنی خلقمیزگه شکایت قیلیب، بو تیلگه خائن دېب ایته میز.
چونکه ایتماغمیز کېره ک!
بو اسلوب مینیم عقلیم نینگ مالی اېمس «ملی مطابقت بیلن قبول بۉلگن بیر میتود.»
دوامی شعردن سۉنگره.
129 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(علم، انسان نی جامعه گه کۉرستمسه، یېری نی کېییم آلگن!)
مېنیم خطام مېنیم گناه م آه لریم
باشگه توشکن خطالی گناه لریم
حقیم یۉق دور سۉز سۉیله سم سۉزینگه
بۉینیم بوکیک حقوقینگگه یوزینگه
مېنیم خطام مېنیم گناه م سۉزلریم
دردگه توشکن یوزم بیلن کۉزلریم
سېنگه معلوم مېنیم حالم بو احوالم
توشدیم دردگه خطالردن اې حلالم
سېنی مېندن اۉزدیم فکر قیلمه دن
عفو بویورگین اۉپکه گه سن کېلمه دن
قلبدن قلبگه بیر یۉل بار دور محقق
کۉزلر کۉرمس دلگه یار دور محقق
قلبدن قلبگه اېشیت دردلی سۉزیم نی
توکېلگن غم کۉرگین گلم یوزیم نی
گل سینه سیگه هوس لی بلبل
بیلمه دن خطا قیله دی اې گل
خطالرم گناه لرم آه لریم
بۉی نی بوکدی بو خطا گناه لریم
آگاهلنتیریش!
1.تیکیشترسک؛ تحقیق قیلماقدن...
2. تۉپلیمسل؛ انسانلربیلن.
تیل بېلگی سی دوامی:
«لر» قۉشیمچه سی آتگه قۉشیلگنده نیمه منطق نی اۉزیگه آله دی؟
آنملر، آپملر، آتملر، آکملر.... شوندېک کلمه لرگه قره سه ی «لر» تاووشی قۉشیمچه بۉلیب، ینگی سۉز یسه سسه، اۉرنک:
ـ آنملر؛ آنه + م + لر= آنملر.
«لر» تاووشی قۉشیمچه شکلده کېلگنده کۉپلیک نی بیان اِېته دی. اگر «لر» کۉپلیک نی بیان اِېتسه، بیر کیشی «آنملر» دېگنیده، اونینگ هدفی، کۉپ آنه لی، بۉلیشی می؟
شونده دقت قیلماغیمیز کېره ک، اگر «لر» تاووشی قرینداشلیک سۉزلرگه قۉشیلسه، او قۉشیمچه «لر» نینگ معناسی نی کۉپلیگدن چیقریب، حرمت معنی سیگه کېلتیره دی؛
اۉرنک:
بهادرجان ایته دی: «آنملر کېله دی.»
بو گپگه هدف کۉپ آنه سی بۉلگنی اېمس، بو گپگه بهادرجان نینگ بیرته آنه سی بار، اونینگ آنه سی بیلّی بۉلمگن کیشیلر بیلن کېله دی.
بو منطققه قره گنده «لر» تاووشی «احترام» نی تمثیل اِېته دی.
«لر» تاووشی باشقه سۉزلر بیلن بیر توتیلسه، کۉپلیک نی بیان قیله دی؛
اۉرنک:
کتابلر؛ کتاب + لر = کتابلر «کتاب نینگ کۉپ بۉلگنی؛ »
ساتوچی لر؛ ساتوچی + لر= ساتوچیلر «کۉپ ساتوچی بۉلگنینی بیانی.»
دوامی شعردن سۉنگره.
130 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(سیاستچیلر دوستلرینینگ آلکیشلریدن خرسند بۉلسه لر، بیر کون او دوستلردن قاچه دیلر!)
قاپله دیم عشق اوستیگه، ینگی بیر صحفه
تیلدن توشیردیم سېنی، بۉلمگین خفه
اوردیم قفل نی دلگه، کیرمسین عشقینگ
قالمسین خاطره سی، رفیق شفیقینگ
قۉل لرنینگ خاتنی سن، سېومی من سېنی
بیر اویت دیواری سن، حقیقت عینی
بدندن مېندن بۉلسنگ، کۉنگیلدن باشقدن سن
بو بیر قاره حقیقت، ایته من مېن من
ایکّی یوزلی بۉلگنینگ، بوعشققه روا می دیر؟
درستلیککه کېلمه دینگ، قیلگنینگ سودا می دیر؟
قۉل لرنینگ خاتنی سن، سېومی من سېنی
بیر اویت دیواری سن، حقیقت عینی
تیل بېلگی سی دوامی:
اگر اۉچ کیلو برینج بۉلسه بو اۉچ کیلودن ایکّی کیلو سی آرقه داشنگیزدن بۉلسه، اونینگ حقینی «کسرسان» منطقی بیلن ایتسنگیز، قنده ی ایته سیز؟
اۉزبېک تیلده شو شکلده ایتیله دی:
اۉرنک:
اۉچدن ـ ایکّی.
باشقه بیر مثال: اگر اون قوی بۉلسه، اون قویدن بیشی آرقه داشنگیزدن بۉلسه «کسرسان» منطقی بیلن ایتسنگیز، شونده ی ایته سیز: اوندن ـ بیشی سېندن.
کسرسان ازبک تیلیده ایکّی سان نینگ چیقیش کېلیشک شکلی ارقه لی، بیریکیشیدن توزلگن بیر اویگیلمه.
دانه سان نیمه دیر؟
بو عملده، سۉز که دانه سان نی کۉرسته دی، «ته» قۉشیمچه سی بیلن قۉشیلیب یازیله دی؛
اۉرنکلر:
بیر+ ته = بیرته؛
بیرته دېگنیمیز «بیردانه» بۉلگنی نی کۉرسته دی.
بیش + ته = بیشته؛
اۉنته؛
تۉرتته....شوندېک هر سۉز که دانه سان نی کۉرسته دی، تیل اۉز حریتی بیلن «ته» سېس قۉشیمچه سی نی یره تگن.
اگر دانه سان نی کۉرستگن سۉز «ه» سېس تاووشی بیلن توگه گن بۉلسه «ته» سېس قۉشیمچه سی قۉشیلگنده «ه» سېس تاووشی حذف بۉلیب تلفظ بۉله دی؛
اۉرنک:
ییگیرمه + ته = ییگیرمته.
بو اویگیلمه ده «ییگیرمه» نینگ سۉنگ حرفی حذف بۉلگن چونکه ضعیف لشکن و او ضعیف قالگن سېس «م» حرفی نینگ ایچیدن یره تیلگن. زیرا «م» حرفی سېسلی حرفلر بیلن سېس بېرگن.
دوامی شعردن سۉنگره.
131 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(بهارنینگ ایشیللیگیگه، کور قوزی، کۉره تکن بۉله دی!)
آقشام بۉلسه قارانغیده قاله سن
چوقور چوقور سوداگه دل ساله سن
ناچار بۉلیب سودالرگه توشتینگ قیز
سودالردن هوالرگه قۉشتینگ قیز
مېنی قۉییب یېتّی هوسگه کېتینگ
مېندن ایری هوسلی توسگه کېتینگ
مېنگه اۉلیم سېنگه ظلم تېکمس می؟
ییگیت لیککه او بیر اۉلیم ایکمس می؟
بلبل کېلسه گلگه هوا یۉق می؟
مېنینگ کبی سودالردن دۉق می؟
سریق آلتین یاپتیرسم مېن بۉیینگه
گلدن سوو نی سیپتیرسم مېن رویینگه
گل یوزینگ نی اۉپه ی دېییب سېوینسم
محبت نی سیپه ی دېییب سېوینسم
دوز قالمه دی دوالردن یوره ککه
اویغان گلیم حال قالمه دی کوکره ککه
قۉللرینگگه قۉلریم تېگدي زمان
ایسته سه کېلسین اۉلیم یا که دوران
بیر گل کبی یوره ککه سنبل سن
کلېلین بۉلگین یوره ککه بلبل سن
گلیم دېییب کېلینیمدن اۉپه ی من
خوشلیگیمدن خوشلی هوا سیپه ی من
یوره گیمدن کېلینیمگه سۉز بېریب
کېلین دېییب سېن جانیمگه اۉز بېریب
من ایته من کېلینیم دېب آی کېلین
رحم قیلگین زیبالیگدن بای کېلین
کېلین کېلین بۉلگن دوالی کېلین
قوُل ینگ بۉلدیم گۉزل هوالی کېلین
تیل بېلگی سی دوامی:
چمه سان نیمه دیر؟
بو اویگیلمه نرسه لرنینگ تخمینی مقدارینی ایته دی.
اۉرنکلر:
نېگیز + تچه قۉشیمچه سی؛ اون + تچه = اونتچه!
بو اویگیلمه ده «تچه» قۉشیمچه سی مقدارلی سۉز بیلن قۉشیلسه، او سۉز «تچه» تاووشی بیلن توگه له دی؛
اۉرنکلر:
یوزتچه؛ یوز + تچه = یوزتچه؛
بیشتچه؛
مینگتچه؛
نېگیز + لرچه قۉشیمچه سی بیلن اویگیلمه ده کېلدیی زمان، شونده ی عمل بۉله دی؛
اۉرنکلر:
اۉنلرچه؛ اۉن + لرچه = اۉنلرچه؛
یوزلرچه؛ یوز + لرچه = یوزلرچه؛
شوندېک...
نېگیز + لب قۉشیمچه سی قۉشیلگنده شونده ی صورت تاپه دی؛
اۉرنکلر:
اۉن لب؛ اۉن + لب = اۉن لب؛
یوزلب؛ یوز + لب = یوزلب؛
شوندېک...
ایکّی سان نی جفتلش ارقه لی یسه له دیگن «چمه سانده» ترکیبی قسملر اۉز ارا چیزیقچه بیلن آیریلیب یازیله دی.
اۉرنکلر:
بیش ـ اونته؛
ایکّی ـ اۉچته کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
132 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(قربان بیرمی انسانلر اوچون هییت، حیوانلر اوچون قیامت؛ بو کۉرسته دی هر کیمنینگ حقیقتی علیحده!)
صبا مېن کۉردیم سېنی
گل دېک آچیلگندینگ
قوش مثالی دلده
آی کبی ساچیلگندینگ
قویاش اورمسین سېنی
وای وای اِمینه م
برماقلرگه اوزوکلر
قۉللرگه بیلکلیکلر
مېن سـېنگه اۉرگیله ی من
وای وای اِمینه م
قیردن بو گۉزلی لر؟
قیردن بو گۉزلی لر؟
قۉیمه دل نی ارمانگه
مهر بېرگین بو جانگه
محبت ایچیدن
عشق نینگ گل باغچه سیدن
باغینگه اۉرگیله ی من
وای وای اِمینه م
برماقلرگه اوزوکلر
قۉللرگه بیلکلیکلر
مېن سېنگه توتیلگن من
وای وای اِمینه م
قیردن بو گۉزلی لر؟
قیردن بو گۉزلی لر؟
قویاش کۉرمسین سېنی
سېن گۉزل گل باغ نی
رقیب دېمه سن سېنی
بونده ی بیر چراغ نی
بو چراققه اۉرگیله ی
وای وای اِمینه م
برماقلرگه اوزوکلر
قۉللرگه بیلکلیکلر
ایتکین سېن مېنگه سِر نی
وای وای اِمینه م
قیردن بو گۉزلی لر؟
قیردن بو گۉزلی لر؟
تیل بېلگی سی دوامی:
عزیز تیلداشلریم!
شو بۉلیمگچه تیل نینگ قالبی نی اۉرگندیک چونکه گرامر دېگنیمیز تیل نینگ قالبی دیر. اېندی بو قالبگه خام ماده کېره ک، تشله سک، پیشگندن کېیین ادبیات بۉلیب چیقسه!
بیر مثال بیلن بو بۉلیم نی بیلدیرسم: «سیزلر کیک پیشیرماق اوچون آلاو، قالب و اونینگ خام ماده سیگه احتیاج تاپه سیزلر. اگر بو اۉچی بیر یېرده بۉلسه کیک پیشه دی.»
آلاو تیلگه تیل نینگ بیلگینلری؛
قالب تیلگه تیل نینگ گرامری؛
خام ماده تیلگه تاوشلرنینگ سېسی!
تیل هر تاووشنینگ سېسی نی اۉز حریتی بیلن یره ته دی. تیل بیلگینلر اېسه اۉرتاق عقل بیلن عین رواجلی سېس نی قبول قیله دیلر؛ چونکه هر تیلده شېوه لر ـ ده بار.
قبول بۉلگن تاووشلرنینگ سېسی اگر تۉغری شکلده قالبگه کیریب چیقسه، ادبیات بۉله دی.
تاووشلرنینگ صدالری کیک نینگ خام ماده سی دېک مهم و اهمیتلی دیر. چونکه تیل قبول قیلگن سېس نی، قالبگه تشله یالمه سک، کیک نینگ بوزوق خام ماده سیگه اۉخشه ب، بېمزه لیککه سبب بۉله دی؛
خودّی تیلنینگ منطقي نی بیلمه ی شاعربۉلگنلرکبی!
دوامی شعردن سۉنگره.
133 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(اوینگنینگ توزتماغی سېنگه قالگن، باشقه گه اېمس!)
کېچه لر قارانغی
کابوسلر اوستیمده
ینه دردلر بیلن
یکّه لی باشیمده
کـۉزلرینگ قره مه یدی
سۉزلرینگ آووت مه یدی
بو تنهالی کۉنگیل بیلن
بختیم آزرده
ایتکین مېنگه سِر نی
سنسیزلی نېگه قېیین؟
ایچیم قان ییغله یدی
کوندوز بختیم یره ده
کوندوزلر قارانغی
کېچه لر کابوس بیلن
سنسیز بو یشم
بختسیز قاره
سن لی تۉلی کونلریم نی
قلبیمگه کۉمدیم
ایچیمده گی قالگن حس نی
ییغلهب کېت دېدیم
یکّه قالدیم سنسیز
بو حیات قېیین
دردلر بیلن توشگن من
عجیب بې چاره!
یوزینگده گی افاده نی
رویامده کۉردیم
سېندن کېلگن دردنی
قلبیمگه قۉیدیم
گناه لریم نیمه تېنگری؟
حسرت اوستیمده
اوردی کېتتی بې انصاف
قۉیدی بو حالگه
قۉیدی بو حالگه
تیل بېلگی سی دوامی:
بو حقیقت جوده مهم و اهمیتلی دیر لېکن افغانستانده کۉپی ازبک استادلر و ازبک شاعرلر خام ماده نی نیمه بۉلگنیگه قره می، خوده نام عجوبه لیگنی یره تگنلر.
بو باقیمدن مینگ بیر تورلی سېس بو جنابلرنینگ قلمیدن چیقه دی؛ حیرت بیلن قره یمیز.
بیلرسیزلرمی نېگه مونده ی؟
بولر تیل نینگ نیمه بۉلگنلیگینی بیلمه ی استاد یا شاعر بۉلگنلر؛
بو بیر سۉکیش اېمس اچّیق حقیقت!
بو جنابلرگه فرقی یۉق «آته نینگ مالی کبی خواهله گن سېس نی چقریب، بو خلق نینگ تیل نی مینگ بیر پارچه قیلسه لر!»
لېکن گپگه کېلگنده، بۉلر بیلیم دان!
شونده ی رسوالی لر بار بعضی استاد شاعرلریمیزنینگ شعرلرینی بیر بیتی نینگ معناسی نی ـ ده بیلالمه ی قالگن بیزلر. بیله سیزلر می بیر مرته قنده ی قېینچیلیککه توشدیم؟ بۉلرنینگ بیر شعریدن بیرینچی بیت نینگ ایچیده گی سۉزلری نی کتاب ـ کتاب اختردیم نیمه دېگنی نی بیلسم دېب، هیچ بیر معناسی نی بیلالمه دیم؛
چونکه او تاووشلرنینگ سېسی نی کتابلردن تاپالمه ی قالدیم زیرا او سېسلرنی اۉزلری چیقره دیلر؛
بوتون شعر نی که هیچ امّا هیچ نیمه دېگنینی بیلالمه دیم.
حال بو که شعر باید خلق آغزیدن بۉلیب، ساده بیچیمده کیف بېریب، کیف بېرگن تویغو شاعرنینگ هدفی نی باید عقلگه بېرسه.
قه یېرده او منطق!؟
کېین او شاعرنینگ صحفه سیگه مراجعت اِېتیم، کۉردیم اونلرچه تیل بیلگینلریمز التفاتلر یاغدیرگن.
«گۉزلدن توتینگ... مینگ بیرتورلی...!»
اوندن کېیین جاهل من دېب اۉیله دیم، سۉنگره بیرته ـ بیرته التفات یازگن تیل بیلگینلردن یاردم ایسته دیم، علحیده ـ علیحده عرضیمنی ایتیب التماس قیلدیم شعرنینگ نیمه دېگنینی بیلدیرینگلر دېب.
بیله سیزلرمی قنده ی حقیقت نی کۉردیم؟
«بیر کیشی تاپیلمه دی شعرنینگ نیمه دېگنینی بیلگن بۉلسه.
تۉغری، بیر کیشی.
اوندن سۉنگره سۉرگیگه آلدیم «نېگه التفاتلر یازدینگیز دېییب؟»
همه سی شونده ی ایتدی: «ازبکچه بۉلگن اوچون و او کیشی اۉزینی استاد دېگن اوچون اۉقیمه دن التفات یازدیک!»
بو بیزلرنینگ تیل سېورلیگیمیز.
دوامی شعردن سۉنگره.
134 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(بهانه قیله یاتکن کیشیلرگه بهانه کۉپ، لېکن درستلیک بو می؟)
تورگین تورمه کېت دېییه سن، قیسی گورگه مېن کېته ی؟
سېوگنیم نی سېن بیله سن، قیلمه قلبینگه بیته ی
قۉل اوشله تکن تالیم می بار، یشینیتکن یېریم می بار؟
هیچ کیم یۉق که حیاتیمگه، ایتکین قنده ی من ییته ی؟
ساچلریمگه قارمی یاغسین، باشقه لراوندن می کولسین؟
حیاتیم نی اۉلدیره سن، قۉی که عشقدن مېن ایته ی
بو دنیا یره بۉلگن، کوندوزلریم کېچه بۉلگن
قیلمه مېنگه بو ظلم نی، قۉیکه سېنگه مېن یېته ی
بو دنیا ده هیچ بیر یېرده، سېندن باشقه کیمسم یۉق
سېوگنیم نی سېن بیله سن، قیسی گورگه مېن کېته ی؟
تیل بېلگی سی دوامی:
بیر اۉرنک بیلن ازبکچه نینگ فرقی نی فارسچه دن بیان اِېتیب، عقللرنی توشونچه گه بېره من.
فرض قیلینگ بیر باله بیر فارس عایله نینگ یانیده کتّه بۉلیب 15 یاشده ازبکچه اۉرگنه دی و باشقه باله ازبک عایله نینگ یانیده کتّه بۉلیب 15 یاشده فارسچه اۉرگنه دی؛ بو ایکّی باله ازبکچه و فارسچه نی سوو دېک بیلیب گپله شاله دیلر؛ چونکه بېلگی لی بۉلیب اۉرگنه دیلر. فرض قیلینگ شونده ی ایکِّی باله بار، اېندی سوال شو «بو ایکّی باله بو ایکّی تیل نینگ اسلوبی بیلن گپله شاله می لر؟»
جواب شو: بو ایکّی باله بو ایکّی تیل نی گرامرلیک شکلده گپله شاله دیلر لېکن ازبک باله ازبکچه اسلوب بیلن و فارس باله فارسچه اسلوب بیلن گپله شاله دی.
زیرا «بو ایکّی سی ـ ده اۉز آنه تیللرینینگ اسلوب گپیریشگه باغلی قاله دیلر؛ چونکه بولر کیچیکلیگدن آنه تیلینینگ اسلوبیگه تیل چیقرگن.
امّا ایکّینچی تیل نی که سۉنگره دن اۉرگنگن بولر، اوز آنه تیلرینینگ اسلوب تاثیری سبب دیر که اۉز آنه تیل نینگ اسلوبی بیلن گپیره دیلر؛ زیرا باشقه تورلی سی ممکن اېمس.
(واج سېسلر تیللر ایچیده بو اوچون فرقلی!)
مهم بۉلگن نقطه تیلگه بونقطه!
دوامی شعردن سۉنگره.
135 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(گناه نی باشقه گه تشلمه؛ چونکه هر کیم اۉز مسئولیتیدن مکلف، سیندن اېمس! )
قارلی تاغلر قاره بولوت ایچینده
یاییلگن قیش ساووق هوا اوچینده
توشکن یۉلیم قارلی تاغلر یۉلیدن
یاریم اوچون ساووق بۉلگن قۉلیدن
سودالی من بو یۉلگه یاریم دېییب
قاره کۉزلی زیبا نگاریم دېییب
کۉنگیل لی هوس بیلن سرخوش من
بو هوا ده ایچمه دن خوش من
فکریمده یولدوزیم آیلر ایچینده
یاییلگن قاره سودا زلف یایلر ایچینده
بهار کېلگن خیالیمده قوتلنگن
مېنیم یاریم مېنیم بیلن اویلنگن
قارلی تاغلر قاره بولوت نی ساچسین
بو یۉل نینگ آخیریده بهار گلی نی آچسین
تیل بېلگی سی دوامی:
اۉرنک: سېوگی، گۉزل، کۉز، دېِب، قۉی، اِېت، سۉک... بو تاووشلرنینگ سېسی نی فارس باله سیوگی، گوزل، کوز، اوی، قوی، ایت، سوک... شکلده تیلدن چیقره دی لېکن ازبک باله ایسته سه ـ ده چیقرالمه یدی چونکه آنه تیلنینگ شېوه گپیریشی اجازت بېرمه یدی.
بونینگ اوچون او استادلر و او شاعرلر که اگر گوزل، سیوگی، کوز، اوی، قوی، ایت ... شکلده یازسه لر ـ ده سېوگی، گۉزل، کۉز، اۉی، قۉی، اِېت، سۉک ... شکلده تیلدن سېس چیقره دیلر.
زیرا، او آنه سوتی بیلن آنه نینگ تیلی نی اۉرگنگن بولر، فارسچه اسلوب بیلن خواهله سه لر ـ ده یاپالمه یدیلر؛ چونکه ممکناتی یۉق. زیرا، تیلنینگ طبیعیتی اجازت بېرمه یدی.
لېکن خبرسیزلیگدن روح لرینی فارسچه تیلگه ساتگنلر بۉ خائنلر.
اگر تیل سېوه رلر بو ظریف نقطه نی بیلسه لر، آنه تیل نینگ یازووسی نی تۉغری شکلده بجراله دیلر، بۉلمسه ازبکچه میز نی فارسچه اسلوب بیلن یازیب، ازبکچه اسلوب بیلن اۉقماققه دوام اِېته دیلر.
بونینگ اوچون هر تیلده بو اسلوب بوزیلمسین دېب او تیلنینگ اسلوبیگه خاص حرفلر نی ایش آلگنلر.
فارسچه ده «پ»، «چ»، «ژ»، «گ».
پشتوچه ده «ږ» «ټ» «ړ» «ځ» «ډ».
ازبکچه ده «ې» و «ۉ» سېس تاووشلری بۉلیب قبول بۉلگن.
دوامی شعردن سۉنگره.
135 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(تیمور، بابر، نوایی دېگنینگدن کۉره، اولرنینگ میراثی نی اۉقیب صاحب چیق!)
باغ ایچیگه مېن کیره من نای نای
دسته دسته گل تیره من نای نای
دسِته دسِته گللریمگه نای نای
عشققه قۉییب سوو بېره من نای نای
سوو ایچیدن ایسی چیقسین نای نای
یاریم اوچون اییره من نای نای
آقشام بۉلسه کۉزیم یۉلگه نای نای
یار کۉره ی دېب وقت قیره من نای نای
یاریم جانیم مرد ییگیت دیر نای نای
باشقه یۉلدن قه یره من نای نای
قیز قویاش او اوی ایچینده نای نای
بو ذهنگه اېپ اېره من نای نای
قویاشلرگه حق بېریلسین نای نای
حق یۉلیگه اېپ کیره من نای ـ نای
یاریم مېنگه حق نی بېرگن نای نای
اونینگ اوچون گل تیره من نای نای
اوندېک یارنی کیم سېومه سین؟ نای نای
اونینگ اوچون جان بېره من نای نای
تیل بېلگی سی دوامی:
لېکن بعضی محترم شاعرلریمیز بو ظرافتنی نظرگه آلمه ی، فارسچه اسلوب بیلن ازبکچه یازه دیلر.
اگر هر بیریلریدن ایسته سک، او یازیلگن شعرلردن اۉقیسه لر، یازوده گی کبی اۉقیالمه یدیلر.
چونکه اولرنینگ تیلیگه آنه تیل نینگ اسلوبی نینگ حاکیمیتی بار لېکن اونچه منطق سیز و توشونچه سیز که بۉلر، بیرمرته توشونیب نیمه قیلگنلرنی بیلمه یدیلر زیرا بولر تیل نینگ یره تیلیش منطقیدن خبرسیز.
بو خبرسیزلیک اگر جاهلیک بۉلمسه نیمه دیر؟
دوامی شعردن سۉنگره.
136 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(آنه تیل دېگنینگ، آنه لر اۉرگتگن تیل، کوچه بازاردن تۉپلنگندن اېمس!)
نه بیرمکتوب کېلدی، نه بیر خبر سېندن
اۉرگیله ی من اۉزینگگه، بو کبر نېدن؟
هر آقشام قویاش باته تکن یېردن
کۉزلرینگ کېله دی کۉزگه بیردن
چله لی توغیلدیم ذاتا ازلدن
او پیت نیمه کېلسین بو بېل قۉلدن؟
حسرتینگ اوستیمده یاشلی کۉزلریم
صورتینگ کۉزلر ده دردلی سۉزلریم
غربت نینگ کوچه سیدن ایته ی می سېنگه؟
ایچیلمـس درد سووی بو نامه مېنگه
اۉپکنینگ لبدن او کېچه لردن
سۉزلرینگ کېله دی خاطره لردن
چله لی توغیلدیم ذاتا اولدن
حسرت گه آلیشدیم دردلی یۉلدن
تیل بېلگی سی دوامی:
عزیز تیلداشلریم!
هربیرینگیز اونلرکره سیاستچی لریمزدن و بعضی استادلردن و بعضی شاعرلردن تیل میزنینگ باره سیگه عجایب گپلرنی اېشیتگن سیزلر؛
مېن بیر نیچه او گپلردن یازه من:
1ـ بولرنینگ هر بیری سی اۉز آیینه دن اۉزگه قره می، اېپ افغانستانینگ حکمدارلرینی ملامتگه چیقرگن.
2 ـ فاشیسم دېب اېپ خطانی پشتونلرنینگ بۉینیگه تشله گن.
3ـ اونلرچه یالغان ایتیب آمودریاگه ازبکچه کتابلرنی سووگه تشله دیلردېب اېپ سیاست اۉیینه گن.
عجبا بولرنینگ بوگپلری تۉغری می؟
یاکه خلقیمیز سیاستگه قربان کېتکن بیر خلق می؟
خلقیمیز اوچون آنه تیلیمیز اوچون باید که حقیقت نی گپیرسک؛
باید باشیمیز ـ ده کېتسه، تۉغری گپیرسک.
(آگاهلنتیریش: مېنیم هدفیم همه اېمس ایچیمیزده گی بعضی خائنلر!)
دوامی شعردن سۉنگره.
137 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(یالغان ایتمه، بهانه قیلمه، چونکه بیر کون بۉله دی اۉز یالغان و بهانه لرنگگه، راست دېب تسلیم بۉله سن!)
بو دنیا غوغـاسیگه، توشدیم غملر بیلن
روح سیز بو حیاتگه، کۉز یاشی نملر بیلن
بې سن قاله قالدیم یکّه یالغیز
سووم بار و آشم بار عشق سیز
بیر اۉرنت دور یشه گنیم بو ایللر
توشیریب و چیقریب اۉرگتتی ییللر
سن سیزلیککه هیچ بیر قۉل نی توتمه دیم
غم ایچیدن بې غملیکدن اۉتمه دیم
بو قدر می کۉرماغیم ییللر سوردی؟
خوش کېلدینگ ینه یوزیم خوشلی کۉردی
تۉت قۉلیمنی کۉزیاشیمنی کیمسه گه بېرمه
کۉز یاشیم سن کولگنیم سن غم گلی تیرمه
بودنیانینگ قویاشی سن بیر ماه ی تابانی
پارله گن یولدوز کبی سن جانگه جانانی
تۉت قۉلیمنی یخشی تۉتکین باشقه گه سورمه
او دلینگ له اگرتورسنگ بیرکونلی تورمه
یخشی کونده یامان کونده اۉزینگگه سقله
کۉنگیلینگ نینگ باغچه سیده دلینگگه باغله
گل مثالی او دلینگنی کۉنگیلدن کۉردیم
سقله بېرمه باشقه سیگه یۉلینگگه توردیم
تیل بېلگی سی دوامی:
افغانستانینگ حکمدارلری اوچون جواب:
اگر افغانستانینگ بو یوز ییل تاریخی نی اۉقی سک، شو حقیقت نی کۉره میز:
1ـ حکمدارلر خائن حکمدارلر اېکن؛ اولر اۉز پشتونلریگه ـ ده خیانت قیلگن حکمدارلر اېکن «نه اۉز تیلرینی رواج بېرگن نه باشقه تیلرگه خدمت قیلگن اولر.»
بو باقیمدن مساله، یکّه ازبک تیل مساله سی اېمس!
2ـ امان الله خانینگ زمانیده و نادرخانینگ زمانیده و ظاهرخانینگ باشلنگیچ زمانیده افغانستانینگ خلقینینگ آره سیده، مکتب کېتماق بیر کلتور اېمس اېکن.
اگر افغانستان نی بۉیدن بۉییگه نظر گه آلیب، مکتبگه علاقه تاپکن کیشیلرینی و مکتبلرینی تۉپله سک، جوده آز اېکن، چونکه مدرسه کلتوری رواج اېکن؛ او مدرسه لرگه خلق حاکمیتی باراېکن، رژیم حاکیمیتی اېمس!
بو باقیمدن مکتب کلتوری «خلق دیندن چیقریدیکن کلتور دېب قبول بۉلمگن!»
3ـ محمدظاهرنینگ سۉنگ زمانلریده مکتب کلتوری یېرلشیب اهمیت تاپکن، محمدداوود بیلن تازه موسیمیگه کیرگن.
دوامی شعردن سۉنگره.
138 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(حیاتنینگ قاعده قورالی بار، سېنینگ خواهله گنینگدېک بۉلمه یدی، بونینگ اوچون خلقلر منفعتلری اوچون مجادله قیله دیلر، اونینگ نامی نی سیاست قۉیگنلر، اگر سیاستگه منفعت مقدس بۉلسه، نېگه بجریشسیزلیککه باشقه لرنی ملامت قیله سن؟)
من وطن نینگ هواسی من، حریت نینگ صداسی من
کۉرمه ی لر عاجزلیگیم نی، من خلقیم نینگ دریاسی من
خلقیم اوچون هرغـوغاگه، بدل بېریب هر دعواگه
بو یۉل اوچون بو سودا گه، من خلقیم نینگ صباسی من
خاطره دور هرپارچه سی، روا دور خاطره سی
اجدادیمدن مېنگه یادگار، من وطن نینگ وفاسی من
کېلر کونلر کېلر البت، بو تاریخ نینک او کونلری
قدم لریم او کون اوچون، من بو یۉلینگ نواسی من
مولانانینگ دعاسیدن، نوایی نینگ دعواسیدن
تیمور بابا هواسیدن، من اولرنینگ هواسـی من
جسمیم قربان بو اۉلکه گه، قانیم فدا بو اۉلکه گه
روحیم بو ملتیم اوچون، من وطن نینگ رعناسی من
خوش بۉلمسین دشمنلریم، اۉلمیمدن هیچ بیر زمان
جسمیم اۉلسه روحیم بارهو، من بو یۉلنینگ رواسی من
جسمیم توپراققه قۉشیلسه، سېسیم هوا گه قۉشیلسه
روح یم که بوخلقیم اوچون، من خلقیم نینگ بیناسی من
تیل بېلگی سی دوامی:
4 ـ محمدظاهرنینگ ایکّینچی اۉن ییل اقتداریدن سۉنگره، افغانستان یواش یواش دموکراسی بیلن تنیشگن.
او زمانلر مکتب کلتوری ـ ده رواج لشگن و افغانستانینگ خلقینینگ کیچیک بۉلیمی اۉقمه ـ یازمه نی اۉرگنگن؛
بلکه یوزدن ـ اون!
اېندی مېنیم ایتیتکن گپیم شو: «محمدظاهرنینگ ایکّینچی اۉن ییل اقتداریدن سۉنگره، لینین، مارکس و شونده ی محمد قطب و باشقه باشقه ایدیولوژی کتابلرکه، او زمانده گی رژیم هیچ بیری سیگه خوش کۉری بیلن کۉرمه گن، لېکن هر اویگه ایسته سه لر اۉنلرچه سی بۉلگن، نېگه بو جنابلر ازبک تیل نینگ املاسی اوچون کتاب یازیب اوی ـ اوی داآتمه گندلر؟» بولرنینگ هر بیری سی نینگ اویگه لینین یا محمدقطب کتابی باراېکن نېگه او لینین یا مارکس کتابلرنینگ عوضیده، آنه تیل نینگ کتابلری بۉلمه گن؟
حال بو که «هیچ بیر زمان افغانستان رژیمی نینگ تبعیض بیر رسمی سیاستی بولمگن؛
اگر بولسه اېدی نېگه رادیو رواجلشگندن سۉنگره ازبکچه و ترکمنچه برنامه سی بار بۉلگن؟»
اگر گپ بهانه بۉلسه هر تورلی بهانه تاپله دی، اگر او کیشی روحی نی یالغانلرگه ساتکن بۉلسه!
دوامی شعردن سۉنگره.
139 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(حقیقت اچّیق ـ ده بۉلسه اونی ایچگین ـ ایچگین که آنه تیل سېنینگ قۉلینگدن ییغله مسین!)
وقتسیز سیره گن خوراز، باشی تیغ اوچیده او
زمان نی که بیلمه سه، دردنینگ تام ایچیده او
نه گل وقتسیز آچیلر، نه آی قویاش ساچیلر
تمیز بیر سوو بۉلمسه، نه او جامدن ایچیلر
هر شی اۉز ذاتیگه، لایق مېن دېب او چاپکن
مس که مسگه چاپکن، آلتین آلتین نی تاپکن
یامغیر دامله سوویگه، اۉخشه یدی بیلسنگ انسان
یا گلگه سوو بېرر او، یا لایگه باتیب حیران
بولوتلر ییغله مسه، یشیلیکلر کېلر می؟
کۉز یاشلر توکیلمسه، انسان درد نی بیلر می؟
صبر قیلگین جانیم، کېلر گونشدن قویاش
کۉنگیل ایسته گیگه، تېنگریدن گۉزل بیر داش
تیل بېلگی سی دوامی:
ایکّینچی جواب: بولر فاشیسم دېب اېپ خطانی پشتونلرنینگ بۉینیگه تشله دیلر. بو جنابلردن سوال قیله من «اگر اقتدار بیلن اوستون بیر تیل یره تیلسیدی، نېگه پشتونلرنینگ تیلی افغانستان خلقی نی، تاثیریگه آلمه دی؟»
بو حقیقت نی بیر اۉیله نگلر!
چونکه زور بیلن تیلگه و ادبیاتگه بیر رویا یره تیلمه یدی، محقق تیلسیور انسانلرنینگ حرکت قیلماغلرینینگ بۉلیشی شرط.
بونینگ اوچون ایته من «هر یانده او یانینگ بېلگی لی کیشیلری، بجروچی بۉلیشی کېره ک!»
اگر بجروچی بۉلمسه لر، یغی بیلن و گله و شکایت بیلن قوُللیککه محکوم بۉله دیلر.
اگر حقیقت نینگ بیر یوریمینی یاپسم، مدرسه کلتوری زمانیده، نېگه آنه تیل اوچون ملی بیر توشونچه یره تیلمه دی؟
مکتب کلتوری رواجلنگن زمانیده نېگه اۉز ایچیمیزدن بیر ملی کلتور یره تیلمه دی و آنه تیلنینگ اهمیتی بیلیلمه دی؟
محمد داووددن کېیین، خلق ـ پرچم اقتیدار زمانیده ذاتاً ازبکلر اۉرتاق اېدیلر و دکتر نجیبدن کېیین شمال افغانستانده ذاتاً ازبکلر حاکم اېدیلر نېگه بو قیرق ییلده بیر ایش بۉلمه دی اېپ یالغان گپلر بۉلدی؟
اۉچینچی جواب: بولر اۉنلرچه یالغان نی سیاست توزتیب «آمودریاگه ازبکچه کتابلرنی سووگه تشله دیلر دېب اۉنلرچه یالغان ایتکنلر، اگر یالغان بۉلمسه و سیاسی گپ بۉلمسه نېگه سند بیلن اۉرته گه چیقمه دیلر؟
آخر، او زمانده آمودریامنطقه سیده ازبکلرنینک حاکمیتی بار بۉلگن، بولرنینگ شرفی، قیسی یېرده دیر که میدانگه چیقرسه لر؟
نېگه بو رسوا سیاستگه قرشی من، بیله سیزلر می؟
اگر بیر خلق نینگ بجروچی همتینی یالغان گپلر بیلن مظلوم بۉلگن بیر خلققه اۉزگرسه لر، او خلق مجادله چی روحی نی قۉلدن بېریب، قوُل لیککه محکوم بۉله دی؛
چونکه فکر و ذهنی یالغانلرگه اسیر بۉلیب، حقیقي دردلر اوچون توشونماغنی ییتره دی.
او پیت باشقه لر، توشونچه سیز خلققه بیر ساخته قهرمان یره ته دیلر و سۉکیش اۉرگته دیلر و او خلق نی بیر نېچه سۉکیش گپلرگه تسلیم بېریب، او قهرمانینگ اوستیدن تربیه گه آله دیلر؛
زیرا، بیر خلق نینگ عقلی اگر نېچه یالغان گپ بیلن، دشمن نینگ قورقوسیگه تاپشیریلگن بۉلسه، او زمان او خلق، ساده شکلده اداره بۉلاله دی.
بولر خلقیمیز نی باشقه لرگه قوُل قیلماق اوچون بو سیاست نی اۉینه گنلر؛
چونکه بولر خائنلریمیز.
دوامی شعردن سۉنگره.
140 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(قېیینچیلیکدن و دشمنلرنینگ ایچیدن خلقینگه بیرنرسه یره تالسنگ، حقیقی اولاد سن. اگر یغیگه توشکن بۉلسنگ بو تیلنینگ صاحبی نینگ سوتی نی ایچکن اېمس سن!)
یۉق لیگینده کۉز قۉیمه دیم، باشقه گه گل تیرمه دیم
حسرت اوردی تاشتی امّا، باشقه یۉلگه کیرمه دیم
قار یاغرکن هۉلسیز قالدیم، یامغیرگه هۉل بۉلمه دیم
خیالینگ نی چتر قیلدیم، مېن سېنی اییرمه دیم
تاغ اوستیدن آی که چیقسه، کۉکدن آیدینلیک اِینسه
او مثالی آیدین قلگین، باشقه گه دل بېرمه دیم
سېنینگ سودانگ دلنی یاققن، روح بدنیمدن تاشکن
روحینگ عشقله مېنی بیچگن، باشقه گه مېن ایرمه دیم
هر کېچه ده امید یېدیم، اویقولرده تاریلدیم
رویالریم سېن بۉلگن سن، یوزیم نی قه یرمه دیم
تیل بېلگی سی دوامی:
«آگاهلنتیریش: مېنیم بیر سوالیمگه بویوک استادلریمیزدن محمدحلیم یارقین جنابلری شونده ی یازدیلر: «وعلیک، سیزگه هم سلام حرمتلی اصلان اوکتای جنابلری، تورکچه (عثمانلی) نینگ بیر مضمون صفتیده اۉقیلیشی امیر حبیب الله زمانیدن باشلنگن. حبیبیه و حربیه مکتبلریده تورکي اۉقیتووچیلر ارقه درس بېریلر اېدی.
بو نرسه امیر امان الله زمانیگچه هم دوام اېتدی. کېین، بو مضمون فقط حربیه مکتبیده قالیب دوام اېتدی. مېن 1357- ییلی حربیه مکتبیده معلم بۉلیب بارگنیمده هم بیر مضمون صفتیده تورکچه درس بار اېدی. شو ییلده توگه تیلدی.
اېندی ازبکچه گه کېلسک، بو "افغانستان خلق دموکراتیک حزبی"نینگ مرامی اساسیده 1357- ییلی باشلنگن. سردارداود زمانیده حتی ظاهرشاه زمانیده رادیوده گی یریم ساعتلیک (ازبک-تورکمن) تیلی پروگرامی هم تۉخته تیلگن اېدی!
1357- ییلی پنجشیري معارف وزیری و رحمتلی طاهر بدخشی تالیف و ترجمه ریاستی نینگ رئیسی اېدی. شونده ازبک و باشقه تیللرده اۉقوو کتابلر تألیف اېتیلیشی اوچون علیحده دیپارتمنت تأسیس اېتیلدی. قیوم عزیزی، ستارخان درزابی، اشرف عظیمی، ادهم شمس اۉغلی، فخرالدین، عبدالله تاشقین، سیف الدین نوری کبی ضیالی لریمیز بیرین- کېتین شو بلیمده بیر مدت ایشله گن اېدیلر. او زمانده، دولت تصمیمی گه کۉره برچه مضمونلر ازبکچه ده بۉلیشی نظرده توتیلگن اېدی. اۉشنده 8 نچی صنفگچه تیل، ادبیات، طبیعي بیلیملر، دنیات، ریاضی و تاریخ کبی مضمونلر ازبک تیلیده تألیف اېتیلیب، مکتبلرگه ییباریلگن اېدی. 6- جدی دن کېین، اینیقسه اوروشلر باشله نیشی بیلن بو ایشلر چېکلنه باردی.»
دوامی شعردن سۉنگره.
141 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(یامانلیک بو دنیانینگ قاعده سی، یخشی لیک اېمس؛ سین یخشی لیگنی یره ت! اگر یخشی لیک بودنیانینگ قاعده سی بۉلسه اېدی یامانلیگنی یره تماق اوچون ایستک بۉلیدی می؟ ایستک بۉلمگن یېرده یشم بۉله می؟)
عشق عجیب بیرشی اېکن، توشمسنگ بلیلمیکن
عشقدن باده ایچگنده، اوندن حس سلیلمیکن
توشسه سودا باشگه، درد بۉلیب اوتسه یاشگه
غم شریکلیک بۉلیکن، لېکن غم تیلیلمیکن
فریاد یوره کدن چیقسه، بلبل بۉلیب سیره سه
چاره سیز لیگدن اۉته، هیچ بیر شی ایلیلمیکن
او اچّیق شیرین اېکن، آقسیز سیه سیز اېکن
تام اۉرته ده گل اېکن، تاتسیزلیک هم کېلمیکن
عشق سیز بۉلگن بیر حیات، قیش ساووققه بینزیکن
تک رنگ بهارسیز بۉلیب، گللرگه قتیلمیکن
اچیق بۉلسه ـ ده تاتلی، قیش و بهاری تاتلی
تاتسیز بۉلگن هر حیات، عشقدن بیر شی بیلمیکن
تیل بېلگی سی دوامی:
یومشاق «ې»، یومشاق «ۉ» نیمه دیر؟
ازبکچه نینگ املاسیگه، یومشاق «ې» سېس و یومشاق «ۉ» سېس بۉلمسه ـ بۉلمسلیک دیر. بولرسیز ازبکچه یازیله مس! (کتّه نقطه)
هرکیم بو ظریف قاعده نی نظرگه آلمسه یا او خائن دیر یا او جاهل (کتّه نقطه)
هرکیم پارسچه الفبا منطق بیلن ازبکچه یازوو یازسه او بو تیل نینگ کتّه دشمنی دیر. (کتّه نقطه)
هرکیم بو ظریف قاعده نی نظرگه آلمه ی یازوو یازسه بو تیلگه حرمتسیزلیک قیله دی چونکه او بیر حقه باز!
نېگه بو قدر مهم؟
شو سۉراونی اینجه لیمیز «یېمه» نېگه «ی» و یومشاق «ې» بیلن یازیله دی؟
نېگه «الف» و «ی» بیلن یازیلمه دی؟
نېگه ایکّی «ی» بیلن یازیلمه دی؟
عزیز تیلداشلریم! یازوونینگ آنه منطقي، تیل نینگ اۉز سېسی نی یازوو بیلن بیر طرفدن باشقه طرفگه بېرماق دیر.
یازوو بونینگ اوچون یره تیلگن!
آنه تیل دېگنمیز آته لرمیزدن، آنه لرمیزدن ـ اېسکی زمانلردن اۉزیمیزنینگ زمانمیزگه سورکه لب (صیقل بۉلیب) کېلگن تاووشلرنینگ سېسی.
هر بیر تاووش (گپیریش) اۉزیکه خاص بیر زمانده طبعی شکلده یره تیلگن. اوندن سۉنگره او تیلنینگ قالیپیگه مناسب بۉلماق اوچون، زمان ایچیده سورکه لب کېلگن و اۉز یېرینی طبعی شکلده او تلدن آلگن. تاووشلر نی بیر یېردن باشقه بیر یېرگه یازوو بیلن بېرگن منطققه، او یازوو هر تاووش نینگ اساس بۉلگن سېسی نی باید بېرسه. چونکه بو اویگیلمه تیلده، فرض مثالی بیر حکم دیر. « یېمه» کلمه سی نی مثال اوچون ایشگه آلدیم؛
هدفم آنه تیل نینگ اینچه یانی نی کۉرستماق!
یېمه کلمه سی «یېماق» دن توزلگن، معناسی پارسچه گه «خوردن». اېندی سیزلردن التماس قیله من، سیزلر یازووگه قره می، تیلنگیزگه آغیرلیگنی تشله می طبعي شکلده، «آش یېمه دی» دېینگلر.
اگر دقت قیلسنگلر «یېمه» تیلگه طبعی شکلده کېلگنده، تیل «ی» نینگ سېسی نی جانلی شکلده بېریب، اوندن سۉنگره «ی» نی یومشاق توزتیب تیل نینگ اوچیگه کېلتیریب تېگر ـ تېگمس قیلیب «م» حرفی نینگ سېسی نی قوت بیلن اۉزیگه تارته دی.
اېندی سوراو شو: بو تاووش اوچون تیلمیزگه خاص بیر یازوو اسلوبی بۉلمسه، پارس یازوو اسلوبی بیلن تاووش نینگ سېسی نی چیقراله میز می؟
دوامی شعردن سۉنگره.
142 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(گۉزل یوزلیلیک، هر قیزنینگ دوگانه لریگه، حسِدلی بېره تدیکن بیر حال دیر، حال بو که سعادت عقل نینگ گۉزل یوزیگه باغلی دیر!)
کېلدی بیرقلم قاشلی، اېتگیگه گل بیچیلگن گل بیچیلگن
قرمزی دوداقلری، عشقدن باده ایچیلگن
گۉزل نینگ نازیک بېلی، کۉز قره تیر او قره تیر
هوش نی آلیب او گۉزل، عشق یره تیر عشق یره تیر
اوف بو سودا دلگه اورگن، دل تورمه گن باقیش له
اوریلگندن او تیتره گن، تسلیم بۉلگن آقیش له
آه توشه دیم عشق یۉلیگه، ایپک توشک یوره گیمدن
کېلسین دېیمن بو یوره ککه، بیر نفس دم ملکیمدن
هر گناه سی بو باشیمگه، کېچه کندوز او توشیمده
کېچه کندوز اونینگ اوچون، گل آچیلگن هوشیمده
اوف صنم شونده ی می اۉتسین، بوکېچه لربوکېچه لر
بو کېچه لر غم بچیلگن، او سیزلیکدن او قنچه لر
تیل بېلگی سی دوامی:
هر تیل نینگ اۉزیگه خاص اسلوب یازووسی و گپیریش طرزی بار. بونینگ اوچون هر تیل قیسی الفبانی ایشگه آلسه، محقق کمچیلیگلری اوچون اۉزیگه خاص تازه لی لرنی یره ته دی؛
«گپیریش اسلوب تۉغری بۉلسین دېب!»
مثال بېرسم پارس تیلگه قره سه ی، الفباسی نی عربچه الفبادن قۉللنگن لېکن تیل نینگ تۉغری گپیریشی اوچون عربچه گه بۉلمگن تاووشلر نی یره تگن.
فارسچه نینگ اَیریم تاووشلری:
«پ»، «چ»، «ژ»، «گ»
یا پشتوچه تیل نینگ اَیریم تاووشلری:
«ږ» «ټ» «ړ» «ځ» «ډ»
اېندی سوراو شو: یره تیلگن تاووشلردن ایکّی تاووشنی آزیتیریب پارسچه نی یا پشتوچه نی یا انگلیسچه نی یا روسچه نی یازسه لر، ادبیاتچیلرگه قبول بۉلر می؟
کیمسه بو منطق سیزلیگنی قبول قیلمس!
(کتّه نقطه)
چونکه «میمونگه تۉن کییدیرگندېک بۉله دی!»
اېندی سوره ش شو: «نېگه کۉپی کیشیلرنینگ تمانیدن بو منطق، آنه تیلیمیز اوچون رعایت بۉلمه یدی؟»
او کیشیلر که، ازبکچه نینگ تۉغری یازوو اسلوبی نی نظرگه آلمه ی، پارس یازوو اسلوبی بیلن شیرین و ظریف ازبکچه نی قورقینچ شکلده یازه دیلر، ظرافت نی یۉقاتیب روح سیز شکلده کېلتیره دیلر، اولر دنیادن کۉپراق عقل لی می لر؟
یا بو خطالر اوچون منطقلی جواب لری بار می؟
استادیمیز حرمتلی محمدحلیم یارقین جنابلری «افغانستان ازبک یازوو و املاسی حقیده» ده گی مقاله سیده شوندېک بیلگی بېرگن:
«اېسلنگن بحث لر، مناظره‌‌لر و سيمينار‌لرنينگ اونومی اۉله‌راق، نهايت جوزجان پوهنتونی، ازبك تيلی استادی تيلشناس عالم پوهنيار نور الله آلتای تشبثی و پيشنهادی اساسيده، تيليميز اونلي‌لری اوچون عرب يازوويده‌گی تۉرتته بېلگیگه تغين ايكّيته ينگی بېلگی قبول قيلينگن اېدی. دېمك، بونده ايلگری تاشكېنت ده تيارلنگن طرح اساسيده 7 ته اونلی اېمس، بلكه خودّی ازبكستان ده‌گی جاری يازوو اساسيده 6 ته اونلی قبول قيليندی»
(آگاهلنتیریش: اونلی نینگ معناسی «سېسلی؛ پارسچه سی صدادار» اونداش نینگ معناسی «صامت؛ ساکن»)
دوامی شعردن سۉنگره.
143 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(سیاسی کوچ یا اقتصادلی کوچ سېنی اوستون انسان یاپالمه یدی، اگر اۉتکن کونینگدن بوکونینگگه، اۉزینگنی کېلیشتیرگن بۉلمسنگ!)
عشق باغچه مگه ایس بېرگن، عزیزبهارچه می سن؟
کېچه م نی آیدینلتکن، یولدوزلی پارچه می سن؟
جوانلی باشگه توشکن، عشق یۉلیمگه فقط سن
عشق باغچه نی یره تکن، گللی بازارچه می سن؟
گللر بهاردن کېلیب، خزاندن قاچیب بېریب
کېلگن گللردن بیری، شیرین بیر نارچه می سن؟
کۉز یاشیم نی پارله تکن، کیچه م نی آیدین لتکن
باغچه مگه بیرگل آچکن، تاتلی خمارچه می سن؟
بو دلگه گلنی بېرگن، اوندن خوشلیلر ایلگن
ایپک ساچلرینگ بیلن، دلگه سردارچه می سن؟
عشقینگگه یوره ک قۉیدیم، ایسینگگه جاننی قۉیدیم
بۉیینگگه قربان بۉللی، عشققه طومارچه می سن؟
تیل بېلگی سی دوامی:
«ازبكستان ده كيريل يازوويده‌گی Э) و(Е تاووشلری ينگی لاتين يازوويده يكه (E) تاووشی و بېلگيسی بيلن كۉرسه‌تیلگن. افغانستان ازبك يازوويده اېسه شو تاووش اوچون (ې) بېلگيسی قبول قيلينگن اېدی. شونينگدېك، كيريل يازوويده‌گی (Ў) تاووشی اوچون ينگی لاتين يازوويده (O`) و افغانستان ازبك يازوویده اېسه (ۉ) بېلگيسی قبول قيلينگن اېدی. كۉرينيب تورگنيدېك، افغانستان ازبك يازوویده ايكّی اونلی اوچون قبول قيلينگن بو ينگی بېلگي‌لر يازيش، اۉقيش و كۉرينيش نقطه نظردن جوده ساده و ايخچم دير. اېنگ مهمی، عربچه و فارسچه‌ده بو ايكّی بېلگیگه اۉخشش بېلگی يۉقليگی هم جوده قوله‌ی و اۉرينلی بۉلدی.
شونده‌ی قيليب، افغانستان ازبك تيليده هم خودّی ازبكستان ده‌گی كبی آلتيته اونلی و تېگيشلی بېلگي‌لری قبول قيلينگن: آ (o) ، ا (a)، و (u)، ۉ (o`)، ي (i, y)، ې (e). ينگی يازوو خصوصيت‌لری، اينيقسه اونلي‌لر اوچون بېلگيلنگن آلتيته بېلگی‌نينگ سۉزلرده يازيليشی حقيده سيمينار‌لر، مجلس لر، وركشاپ لر و مطبوعات ده امكانی باريچه معلومات بېريلگن.
بو قرار يا فيصله اۉشه پَيت مطبوعات ده نشر قيلينيب، رسمی سند صفتيده افغانستان علوم اكادميسی تماندن رسمی يۉسينده تصويب و تسجيل هم قيلينگن اېدی. بېلگي‌لر و سۉزلرده او‌لرنينگ ايشله‌تيليشی حقيده، حرمتلی نورالله آلتای‌نينگ «ازبك تيلی سۉزليگی» كتابی مقدمه‌سيده هم به تفصيل معلومات بېريلگن.» (استادیمیزنینگ گپلری)
دنیا ده منطق شو: «اگر بیر تیلگه، او تیلنینگ عالِم لری تمانیدن بیر مساله گه بیرلیک بۉلگن بۉلسه، باشقه کیمسه او بیرلیک نی بوزالمه یدی!»
او بیرلیک او پَیتده بوزیله دی، اگر قرشی تامان، قبول قیلمه ماق اوچون، کوچلی منطق یره تگن بۉلسه!
اگر منطق سیز حرکت اِېتسه یا خائن دیر یا جاهل!
دوامی شعردن سۉنگره.
144 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(خوش گپیریش او پیت اهمیتلی دیر، اگر باشقه لر التفات اِېتسه!)
چېکیلیر بیر درد می بو؟ جوانلیک بیتتی
یشه نیر بیر عشق می بو؟ هو گلیم کېتتی
توردیرینگ بو دنیانی، باشیم دۉنمسین
چاره سیز قالگن لیکدن، امید سۉنمسین
آخ قولای می بو عشقدن، سېسسیزلیککه یورسم؟
کاشکی سۉنسیدی باشدن، کبابسیز بۉلیب تورسم
یاردم اېتینگلر مېنگه، یاریم نی تاپالمه دیم
قدریمگه تقدیردن، یخشی بخت یاپالمه دیم
اېسکن بیر یېل مثالی، جان بېریب کۉریلمه یدی
گل قوقوگه اۉخشه یدی، ایس بېریب بېریلمه یدی
تیل بېلگی سی دوامی:
حقیقت شو: ازبکچه میز نی تۉغری شکلده یازیب اۉقوماق اوچون، تۉغری یازوو وسلوبی گه ضرورتیمیز بار اېدی، تېنگریگه شکر که بوکون او اسلوب یازوومیز بار. بو اسلوب یازوویگه جوده مهم و اهمیتلی بۉلگن منطق، او منطق که یازوونی بوتونلیک بیلن یازسه ی؛
بونینگ اوچون باشده یره تیلگن یومشاق «ۉ» و یومشاق «ې» تاووشلری نی نظرگه آلیب، باشقه اینچه لیگلری بیلن یازسک تۉغری دیر. بو کتاب بو یازوو اسلوبی نی ساده شکلده مثاللر بیلن اۉرته گه قۉیگن.
شیرین شعرلریم بیلن، اولادلریمیزگه یاردم بېرماق آماجیم بۉلیب، آنه تیلمیزگه بیر فایده توقینسین دېب بو ایش نی قیلگن من.
البته بوکتابگه باشقه دوستلرنینگ تجربه لریدن ایش آلیب اۉز روحیم نی یانستگن من؛
چونکه بیر گلدن باغ بۉلمه یدی.
دوامی شعردن سۉنگره.
145 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(دیوارنینگ یاپیلیشیگه، سوو بیلن توپراغنی بۉلیشی کېره ک!)
اې مېنگه دروېش دېگنلر، کۉرینگلردروېش مېنیم
هر قدمیمگه مناسب، صاحب بو ایش مېنیم
باقمه ینگ ظاهرلیگیمگه، ایچیم بای دروېش پسند
ساتمه دیم دنیا مالیگه، بو اوچون نیک اندیش مېنیم
تیل اگر یکّه اۉسه، شیطان صفتدن فرقی یۉق
عقلیم اونگه باش دور که، آنگیمدن بیر نیش مېنیم
صورتیم کولسیز بۉلسه، یوره گیم یاقتیده دور
ظاهردن جواب کېلمس، باطن گه بیر خویش مېنیم
بو یۉلیم نینگ ایزی نی، راه ی حققه کۉره من
ظاهریم مسکین ـ ده بۉلسه، یۉلیمگه تۉرت بیش مېنیم
ایتینگلر نېگه تفاخر، بیر قنچه دنیا مال اوچون؟
صاحبیم ماللر اېمس که، بای بیر دروېش مېنیم
تیل بېلگی سی دوامی:
یومشاق «ۉ» و یومشاق «ې»، شو ایکّی تاووش نینگ اوستیده، کۉپراق توخته ماغمیز کېره ک.
چونکه بو ایکّی تاووش بۉلمگنده، یازوو جوده قېینچیلیکلر بیلن خطاگه توشه دی.
اۉرنک:
تۉرت سېسی، 4 رقم نی معنا بېره دی. اگر یومشاق «ۉ» بیلن یازیلمسه اېدی، چاره سیز «و» بیلن یازیلیدی، او زمان تورت یازیلیب «و» تیلگه کوچلی شکلده کېلدی و کوچلی شکلده سېس بېریب، باشقه معنا گه اۉتیدی و او معنا، تورتماغدن کېلیب «تورت» بۉلیدی. (تورت؛ کوچ بیلن سیلته ماق)
یعنی کوچ بیلن بیرار نرسه گه ضربه بېرماق معنا بېریدی.
اېندی سیزلر طبیعي حالتده، بیرـ ایکّی ـ اۉچ ـ تۉرت دېب تۉرت نی تیلگه کېلتیرنگلر، کۉره سیزلر تۉرت دېگنده تیلگه «و» یومشاق شکلده کېلب کېته دی. اگر یومشاق «ۉ» نی واو سېسی بیلن تیلگه کېلتیرسه یلر، سورکه لب کېلگن تاووش نی روحي بوزیله دی.
چونکه سېس حقیقي صداسیدن باشقه چه بۉلیب چیقه دی و تیل، ظرافتی نی قۉلدن بېره دی.
زیرا، حقیقي آنه تیل نینگ یازووسی اوشه یازوو که آنه تیل یره تکن سېس لرنی بیر یېردن باشقه بیر یېرگه خودّی او سېسلر دېک بېرآلسه.
اگر او ظریف تۉرت ـ تورتگه بدل بۉلیب، معناسی تورتماغدن کېلیب «تورت (تکان)» شکلده بۉلسه، تۉغری بۉلر می؟
بونینگ کبی یوزلر ـ مینگلر نفیس ـ نفیس کلمه لر بار اگر یازوو اسلوبی نی نظرگه آلمه ی، اۉز بیلگنلیگنی اۉقسه لر، بو تیلگه خیانت بۉلمه ی می؟
ایتماق؟ اِېتماق؟
بیر؟ بېر؟
بیر؛ بیر عدد، بېر؛ بېرماق.
قۉی؟ قوی؟
تۉی؟ توی؟
باشقه مثال بېرسم «اِېتماق و ایتماق» بو ایکّی سی بیرـ بیریدن ایریلیب، ایری ـ ایری سېس نی یره تماغی اوچون، ینه یومشاق «ې» گه ضرورت تاپکن بۉلر.
بو ایکّی سی نینگ آره سیده یېردن آسمانگچه فرق بار لېکن بو ایکّی سی نی ینه یومشاق سیز «ی» بیلن یازه دیلر.
شوندېک «قۉی و قوی» نینگ آره سیده گی سېس فرقی نی بیلماغیمیز اوچون یومشاق «ۉ» نینگ رلیگه ضرورتیمیز بار.
بو مهم و اهمیتلی حقیقت نی، اېسدن چیقرمه ی، یازوو یازیب گپیریماغیمیز کېره ک.
دوامی شعردن سۉنگره.
146 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(بولوتلرنینگ یغی سی یشیل لیککه سبب دیر، بیلیمدن علم آلماق گلستانگه سبب دیر!)
شفق وقتی اویغنمه دی سېوگیلیم
حسرت چېکن دردلی بۉلدی دلیم
ییغلهب ایتتیم تېرین اویقیدن اویغان
بو دل بۉلگن جگردن قان پریشان
حسرت چېکتیم سۉنکسیز گلیم سېن اوچین
کیمسم یۉق که بیلسه دردیم نی بو چین
دیار دیار گېزدم کېلدیم کۉزلرگه
اۉپه ی گلیم قاره توشتتی سۉزلرگه
بیر لطف قیلیب اویغان مېنگه بیر قره
ویران بۉلگن دلیم جان و جگریم یره
ایتتیم لېکن اویغانمه دی سېوگیلیم
ترک اېتتی او تېرین اویقیده گلیم
آگاهلنتیریش!
1. سۉکیلمس؛ جدا بۉلمس.
2. کېچمس؛ اۉتمس.
3. چیت؛ یبانجی.
4. یبانجی؛ بیگانه.
5. اویدیرماق؛ مناسب قیلماق.
تیل بېلگی سی دوامی:
ادبیات نیمه دیر؟
ادبیات نی اۉزمیزدن سوره شیمیز کېره ک، چونکه ادب بیلن گپیرماق بیر ملت نینگ معنوی بایلیگی دیر.
سوال شو: ادب بیلن گپیرماق نینگ منطقي نیمه دیر که او ادبیات بۉلسین؟
هر حیوان نینگ اۉزیگه خاص تیلی بار. انسان دېگن مخلوق بو نعمت نینگ اوستیده بیر بارلیق، چونکه کوچلی عقل نی ایشگه تشله گن بیر مخلوق؛ نتیجه ده بوکونگی تیللر یره تیلگن.
اوشنده ی که اېسگه تشله دیم «هر تیل نینگ تاووشلری طبیعي حالتده، ضرورت بۉلگن پیتده، اۉرته گه چیققن» و هر بیر تاووش زمان ایچیده سورکه لب اۉز نفیس لیگینی تیلگه آلگن و قالبیگه کیرگن. زمان ایچیده لازم بۉلگن پیتده، تازه تاووشلر علاوه بۉلیب کېلگن؛ او تاووشلر بیلن تیل هر زمانده اۉزیگه خاص بیر شېوه تاپگن، «لېکن آنه هسته دن اوزاق بۉلمه گن. »
بو منطق ایکّی حقیقت نی بیزلرگه بېره دی؛
بیرنچیدن:
بو کونگی تیل، نیچه عصر اۉتگن تیل بیلن، گپیریشگه شېوه فرقی نی تاپگن، چونکه بوعصرده تازه تاووشلر علاوه بۉلیب، آدم اوغلی انسان نینگ یشم اسلوبیگه، یشم، ینگیلیگلر نی کېلتیرگن؛ بو اوچون بو عصرنینگ تیلی نی، ادبیاتي نی بوکونگی شرط لرنینگ ایچیده قۉلگه آلسک تۉغری ایش بۉله دی.
ایکّینچیدن:
هیچ بیر تیل اۉز تاووشلری بیلن ادبیات گپیرآلمه یدی. چونکه انسان نینگ یشم منطقيده، یقین بۉلگن خلقلرنینگ تیلی و کلتوری بیر ـ بیری سیگه تاثیر تاشله یدی؛ اونینگ اوچون شرط لر تیللر آره سی آلیش ـ بېریش لیگنی رواج لشتیره دی.
سۉره ش شو: بو حقیقتلر بیلن تۉغری ادبیات قنده ی یازیله دی؟
مېنیم فکریمچه تۉغری ادبیات، یازوونی ساده شکلده یازماق و تاووشلری نی بیر ـ بیری سی نینگ روحيگه مناسب قیلماغدن عبارت دیر.
اساساً تاووشلر او تیلدن یره تیلگن بۉلسه و خلق ایچیده رواجلنگن بۉلسه او ادبیات قیمتلی بۉله دی؛ محقق که باشقه تیللردن ـ ده قۉشیلگن تاووشلر بۉله دی.
چونکه انسان نینگ یشم دوریده، تیل، یقین تیللر بیلن آلیش ـ بېریش قیله دی، لېکن مهم بۉلگن نقطه شو: «باید تاووشلر اوشه تیلنینگ روحيگه مناسب بۉلیب، طبیعي حالتده رواجلنگن بۉلسه!»
زیرا ادبیات نینگ آنه هدفی، یازه رنینگ پیامی نی تۉغری شکلده خلققه بېرماق دیر.
اگر او یازوو شیرین اسلوب بیلن تیلگه روان اۉقیلسه، و اۉقیگن کیشی زحمتسیز شکلده یازه رنینگ بېرگن مطلب نی بیلیب آلالسه، او ادبیات شیرین ادبیات بۉله دی.
پارس ادبیاتي نینگ ایچیده بعضی یازه رلر، اۉزلرینی عَالِم کۉرستماق اوچون، رواجگه بۉلمه گن تاووشلرنی استفاده قیله دیلر؛ او تاووشلرکه معنا باقیمدن جمله گه «دو دل لی» نی کېلتیره دی. حتی قصدلی شکلده چیت تیللردن تاووشلرنی استفاده قیلیب، یازوونی قېیین لشتیره دیلر. اولرنینگ هدفی باشقه لرگه اۉزلرینی اوستون کۉرستماق باشقه نرسه اېمس.
بو روش پارس ادبیاتیدن باشقه، باشقه تیللرگه رواج اېمس چونکه منطق سیز بیر اسلوب دیر بو اسلوب.
ازبکچه ادبیاتي، بای تاووشلر له، ساده شکلده و روان شکلده یازیلسه، یخشی بۉله دی. چونکه هدفیمیز تیل نی شیرین یاپماق و اسلوبی نی جانگه یقین قیلماق بۉلملی.
(هر یاززر اۉزی بۉلیب یازسه، بجری نی قۉلگه آله دی!)
دوامی شعردن سۉنگره.
147 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(قرغه نی آلتین قفسگه قۉیه می لر؟ بلبل نینگ سېسی که زندانگه آتیلگن!)
بو دردلی دل نی کۉرمه ی، تیله سه او جانیم نی
قیلدن بۉینیم اینکیچکه، توکسه اگر قانیم نی
عمریم قیش بۉلدی دایم، بهار کېلمه دی
یاقتی ظالم کول قیلدی، بیتیردی درمانیم نی
کیملر وفاسیز بۉلیب، قۉیبیر مه دی که!
وفاسیز او ـ ده بۉلسین، اورسین آنیم نی
ساووردیلر کولیم نی، یاقیب قاووریب
اوـ ده یاقسین کول قیلسین، جاندن او جانیم نی
تیل بېلگی سی دوامی:
«شدّ» نیمه دیر؟
اچّیق؟ ایکّی؟ ایسّیق؟
ازبک ادبیاتیده گرامر اوچون مهم بۉلگن باشقه بیر روش « شدّ» دېگن علامت.
اچّیق؟ ایکّی؟ ایسّیق؟
اچّیق نینگ پارسچه سی «تلخ»
اېندی دقت قیلینگلر اچّیق دېگنیمیز پیتده، تیل «چ» حرفیده تۉخته ب اوندن سۉنگره «ی» نی ایته دی.
لېکن «چ» حرفیدن ایریلیب قیته باشدن «چ» سېسی نی تیلگه کېلتیرمه یدی؛ فقط بیر مرته «چ» سېس حرفی نی تیلگه کېلتیره دی، امّا تۉخته ب اۉزتیب اۉته دی.
«چ» حرفیده که تیلمیز تۉخته یدی، بو «چ» نی قنده ی یازماغمیز کېره ک؟ اگر ایکّی «چ» شکلده یازسک شو شکلده یازیله دی «اچچیق»
کۉپی یازه رلرمیز ایکّی نی ایککی شکلده، اچّیق نی اچچیق شکلده، ایسّیق نی ایسسیق شکلده، شوندېک باشقه کلمه لر نی که تیل تۉخته ب اۉتسه، او تۉخته گن حرف نی ایکّی مرته یازه دیلر خودّی اچّیق نی اچچیق یازیش ده ی.
بو اسلوب خطا! نېگه خطا؟
اچّیق سۉزی نینگ «چ» حرفی نینگ اوستیده گی بېلگی عربچه بېلگی بۉلیب، اونی "شدّ" دېیدیلر. بو بېلگی (اشاره)عرب تیلی و پارس و ازبک تیللریده ـ ده قۉللنه دیگن عربچه یازوونینگ مخصوص بېلگیسی دیر. سۉزلیکلرده، «شدّ» نی، حرف نی چۉزیش و کوچ بېریش معنا بېریلگن. سۉزلرده بیران تاووش مشدّت شکلده اۉقیلیشی کېره ک بۉلگنده، قۉییله دی: مثال: ارّه، یکّه، پکّه، اچّیق، ایکّی، کتّه، تۉقّوز، تیرّانچه، سوچّه، قشّاق، سلّه ... کبی
اېندی اگر «شدّ» قۉللنیلمسه، تیل توخته گن حرفده، اگر یکّه او حرف قۉللنیلسه، آنه تیلدن کېلگن او سېس که زمان ایچیده سورکه لب اۉز آوازنی آلگن، اۉقیچی قنده ی او آواز نی او یازوودن چیقرسن؟
فرض قیلینگ بعضی لر، ایکّی نینگ اوستیده گی شدّ نی قۉللنمه ی، او حرفدن اوست ـ اوسته، ایکّی حرف یازسه، تخنیک باقیمدن تیل ایکّی دفعه او حرف نی ایتمه سین می؟
بو حالتده، تیل نینگ خوش طبع لیگی قالر می؟
فرض قیلینگ ینه ـ ده ایکّی نی ایککی یازگندېک، ارّه نی «ارره» یکّه نی «یککه» پکّه نی «پککه» اچّیق نی «اچچیق» یازسه ی، کۉرنیش شکلده ـ ده ناتۉغریلی بۉلمه ی می؟
بو دلیللردن متولد تۉغری منطق شو: «اگر تیل بیر تاووش نینگ بیر حرفیده تۉخته ب حرکت قیلسه، علامت شدّ نی قۉیماغیمیز کېره ک.
چونکه او حرف نی کوچ بېرماق اوچون شدّ علامتی او حرف نی سوزیب تیلگه کېلتیره دی. باید که بو ظریف عمل نی تیلمیزنینگ تۉغری گپیریشی اوچون و چرایلی یازووسی نی یازماق اوچون، ملی شکلده قبول قیلسه ی.
چونکه تیل نی تۉغری شکلده یازیب و تۉغری شکلده گپلشآلمسه ی، مدنیتگه اېتیشگن بیر ملت بۉلاله میز می؟
دوامی شعردن سۉنگره.
148 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(جامعه دن اخلاق اۉلسه، دعا قبول بۉلمه یدی!)
گل ایسلی گلنار سن، قره شینگ گل یره تکن
بۉینیم نی سېنگه بوکیب، مېنی بیر قُل یره تکن
اگر توشسه آی کۉزی، بو گۉزل آی یوزینگگه
محقق که ایته دی، بو یوز سنبل یره تکن
خودّی بیر جام باده سی، مایه لی دیر بدنینگ
قوقوسی مست قیله دی، عشققه منزل یره تکن
ساکن بو توریشلرینگ، دینگیز که ساکن بۉلسه
یقین لشسم جانینگگه، اونی کامل یره تکن
سکین لهب آلدینگ مېنی، صبر قۉیمه ی قراردن
شیرین لبینگ بال بۉلگن، او بال غزل یره تکن
نازنین نازلرینگ دور، نازلی بیر ناز یره تیب
نازنین او کۉزلرینگ، دلدن بلبل یره تکن
تیل بېلگی سی دوامی:
ینه بیر عربچه گه اۉزه ل بېلگی تنوین؛
نیمه دیر؟
(نون نی یازیلیشی زبر قاعده ده)
بو بېلگی معمولگه کۉره «ا» بیلن توگه یدیگن سۉزلرنینگ اداغیده گی «ا» نینگ اوستیگه قۉییله دی. اۉشنده «ا» تاووشی اېمس، «ن» تاووشیدېک تلفظ قیلینه دی:
اۉرنکلر:
عیناً، فوراً بعضاً، مجبوراً، عمداً...کبی.
بونداق حاللرده سۉزلرده گی سۉنگّی «اً» تاووشی «ا» شکلده اېمس، «ن» تاووشی شکلده اۉقیله دی: عینن، فورن، بعضن، مجبورن، عمدن، ... کبی اوقیله دی لېکن عیناً، فوراً بعضاً، مجبوراً کبی یازیله دی.
عربچه یازوونی قۉللب تورگن پارسلر و ازبکلرنینگ کۉپلری بو عربچه بېلگینی «اً» شکلده یازیلیشینی عیب کۉرمه ی، اولرنی خودّی تلفظ قیلینیشی کبی یازیشنی توصیه اېتماقده لر.
ازبکچه ده قۉشیب یازماق!
«بۉلگنینگگیز» یا «کېلگنلیگیمنی» شوندېک کېتمه ــ کېت کېلگن قۉشیمچه سۉزلر کېلگنده، بیر یېرده قۉشیلیب یازیلسه، تۉغری می؟
یا ایری ـ ایری یازیلسه، تۉغری می؟
هر تیل نینگ اۉزیگه خاص قاعده لری و اسلوب یازووسی بار. بو قاعده لر و اسلوب یازووسی زمان ایچیده اۉز حر، یشمی بیلن یوز آلگن.
اېندی بو حقیقت نی بیلمه ی حرکت قیلسه ی محقق که او تیلگه ضرر بېره میز.
ازبک تیلي عرب تیلیدن و پارس تیلیدن اوتکیر، اۉزیگه خاص یازوو و اۉقیش اسلوبیگه صاحب. او اسلوبگه باش قۉیماق شرطیگه تابع بیزلر. شو ایکّی قۉشیمچه لی سۉز نی مثال کېلتیرسم، بو ایکّی قۉشیمچه لی سۉز نی قۉشیمچه لرنی ایری ـ ایری یازسه ی، قنده ی بیر اسوب اۉرته گه بۉله دی؟
بۉلگنینگگیز؛ بۉلگن ـ نینگگیز.
اگر دقت قیلسه ی جدا جدا یازیب اۉقیسه ی، تیل روان شکلده یورومیدی؛ چونکه ایکّی علیحده تاووش کبی تیلگه کېله دی، بونینگ اوچون قۉشیلیب یازلسه یا یقین یازیلسه فایده لی.
اگر جدا شکلده یازیلسه، کېره ک که بیر ـ بیری سیگه جوده یقین یازیلسن؛ زیرا قۉشیمچه لر قۉشیلیب ینگی بیر تاووش نی یره تگنلر.
اۉرنک:
کېلگنلیگیمنی؛
کېلگن لیگیمنی شکلده یازیلسه، اۉقیچی بیر تاووش بۉلگنی نی بیله دی.
مونده ی اسلوب یازوو، پارسچه دن و عربچه دن جدا اۉزبېک تیلیده خاص بیر روش؛ هدف تۉغری و روان و شیرین شکلده اۉقیماق.
دوامی شعردن سۉنگره.
149 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(نفسینگنی یخشی لیک بیلن ازدواج بېرمسنگ، روح نینگ خوش یوزینی کۉرمیسن!)
پروانه دېک جنبشگه، گلیم اوچون بې هوشگه
مستلی او لبلریدن، مېن نیشه لی خوشگه
یوره گیم نینگ چشمه سی، بېره دی چین وعده سی
جان بېرماغنی یوره گدن، او سَحَرلی قۉشگه
اگر قاره کون کېلسه، بخت نینگ کېله سی اوچون
قویاشدېک بیرلاو بۉلیب، کیره من مېن توتوشگه
باده نینگ ساقی سی او، دلیمنینگ یاقتی سی او
آو مثالی تسلیم من، او تاتلی زیبا توشگه
بو بخت نینگ کېله سیگه، کېلمسه او ایزیگه
قیامت دور کونلریم، کېلسین ایسّیق آغوشگه
تیل بېلگی سی دوامی:
چیزیقچه نیمه دیر؟
بیر نرسه گه صفت بیرگنده، همده آرتیروجی شکلده صفت بیلن ایتگنده، «چیزیقچه؛ چیزگی» بیلن یازیلیشی کېره ک.
اۉرنک:
ساپه ـ ساغ؛
توپه ـ تۉغری؛
قوپه ـ قوروق شکلده یازیش کېره ک.
اگر چیزیقچه قۉیلمسه اۉقیش پیتده خطا بۉلیشی ممکن.
دوامی شعردن سۉنگره.
150 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(اگر باشقه لرگه قوُل بۉلماغنی ایسته مسنگ، علمگه قوُل بۉل!)
بو دینیمدن یوره گیمدن، دلبر ملامت قیلدی
مېنی مېندن بیلمه ی ظالم، مینگ بیر شکایت قیلدی
اصراریم له او اولتیردی، نیچه سخن گپ اوچون
او یوره کدن اېشیتتی او، دل نی شرافت قیلدی
شمع یاقدی لهب خندانیدن، پروانه گه ایتتی راز
راز دلدن گل قوپارتی، عشققه او دعوت قیلدی
یېل بهاردن اېس سه عشقدن، گل بلبل نینگ شانیگه
بیلدی دیندن او یوره کدن، یېل نی برکت قیلدی
مست اوتسه هر لحظه لر، کون و مکان دوستدن
مېنی مېندن بیلدی آخر، عشق نی سعادت قیلدی
تیل بېلگی سی دوامی:
شعر نیمه دیر؟
بیرینچی دفعه یازوو سومر مدنیتیدن چیقدی و لېکن تیل آدم اوغلی انسان نینگ ترقیاتی بیلن، یشمگه مساعد شکلده یره تیلدی و کوچلندی.
شعر تیل بیلن برابر شکللندی!
چونکه تیل انسان نینگ ایچ دنیاسی نی و احتیاجلرینی یانسیتگن بیر وسیله دیر. زیرا، تیل احتیاجلر اوچون مناسبات نی قورگن بۉلیب، تۉپلمسل لیگنی یشمگه یره تگن سببلردن بیری دیر.
بو یانسیتمه، انسان نینگ ایچ دنیاسی نی تاتلی شکلده کۉرستماق اوچون، شیرین سۉزلرنی مساعد قیلگن، زیرا اوستونلیک ادعا هر بیر جاندارنینگ یشم قاعده سیگه بار دیر. انسان اېسه بو اوستونلیگنی اۉزیدن یانستماق اوچون انسانلی دیېرلر بیلن حرکت قیلگن بیر مخلوق دیر.
گپیرگن پیتده تاتلی توزتیب گپلرینی تۉپلم نینگ ایچیگه یانستماق، او انسانینگ اعتبارینی کۉپیتیرگن، نتیجه ده شعرنینگ یۉلی آچیلگن.
اگر تاریخ صحفه سی نی تېگیشترسک، کۉره میز که تاریخ صحفه سیده هر ملت نینگ اۉزیگه خاص منظومه لری بۉلگن. بو منظومه لر استعدادلی انسانلرنینگ تمانیدن خلققه اۉقیلگن.
بو کلتور رواجلشیب، منظومه لرنینگ سېسلرینی تۉغری شکلده بېرماق اوچون، تاووشلرنینگ روحيگه مناسب تاووشلر انتخاب قیلیب، تۉغری وزنگه سبب بۉلگن. منظومه لرگه وزن، دلگه تات بېره ـ بېرسن دېب گۉزل آهنگنی تیل یره تگن. شوندېک وزن قافیه دېگن منطق یره تیلگن. بو یره تیشلر کیشی یا بیلّی کیشیلرنینگ فعالیتلری بۉلگن اېمس، بو بیر تاریخي یره تیلیش بۉلیب، زمان ایچیده انسان نینک ترقیاتی بیلن طبیعی شکلده قورشه لب کېلگن؛ چونکه تیل نینگ حرکتی انسان نینگ یشم منطقیگه باغلی بۉلیب، تېوره ده گی کېلیشمه لرنینگ بیر نتیجه سی دیر.
بونینگ اوچون کیشی یا بیلّی کیشیلر نقش اۉیینه گن اېمس؛
زیرا تیل ملی گه عاید بیر مساله دیر.
ایتگنیم شو: «تیل و شعرگه کیشیلر یا کیشی قرار بیرآلمه یدی.»
چونکه بو مساله تۉپلیمسل بیر مساله بۉلیب، اۉز طبیعیتیگه خاص اۉز حریتی بیلن حرکت اِېته دی. «بو حقیقت شونی بیزلرگه اگاهلندیره دی: هیچ کیم خداوندنینگ فرمانی دېک بیر آدرس نی کۉرسه تالمیدی.»
زیرا، هر انسان اۉز نقشی نی اۉینه ب کېله دی، مهم بۉلگن حقیقت شو: «تیل نینگ یا شعرنینگ منطقی نی بیلماق!»
تیل نینگ یا شعرنینگ منطقلی فعالیتی، آنسانلر آره سی مناسبات نی قوروماق و بیر ـ بیری سی نینگ ایچ دنیاسی نی، بیرـ بیری سیگه یانسیتماق دیر.
بو حقیقت شونگه سبب بۉلگن: تیل نینگ ادبیاتي «انسانلر اۉز تیلیگه صاحب بۉلماق و تاووشلرنینگ سېسی نی حقیقی شکلده بوزمه دن تیلگه کېلتیرماغدن عبارت دیر.»
اگر انسانلر او ادبیاتدن تات آلالسه لر و او ادبیات تاووشلرنینگ سېسی نی تۉغری شکلده انسانلرگه بېره بیلسه، تۉغری ادبیات دیر او ادبیات.
شوندېک شعرنینگ منطقی ـ ده خودّی بو منطق کبی دیر. تۉغری شعر اوشه شعر که انسانگه تات بېرسه و انسان او شعرنینگ پیامی نی تات بېره یدیگن پیتده الالسه.
باشقه گپلر حکایه!
(شعرده یا نثرده مهم نقطه شوندن عبارت: فاعل + مفعول + فعل)
اوشنده ی که تیل انسان اوچون بار، شعر ـ ده انسان اوچون بار؛ چونکه ایکّی سی نی یره تکن ینه انسان دیر!
بونینگ اوچون نثر یا شعرنی تۉغری یازوو بیلن انسانلرنینگ تیلیگه، ساده شکلده بېرماق، اساس دیر.
یازوو و شعر ده اهمیتلی بۉلگن، ایچده گی پیاملر دیر.
خصوصاً شعر، خیاللی فانتزیلر بیلن تاتلی یالغانلرنینگ ایچیده حقیقت نی داستان توزتیب بېرماق و او داستانگه هر اۉقیچی اۉز روحي نی کۉرماق دیر.
او پیت او شعر یوره گلرگه خطاب قیلیب، قالیچی شکلده یره تیله دی.
دوامی شعردن سۉنگره.
151 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(کېیین قالگن ملکلرده، دردنی آله یتگنی بار، بار بۉلمسه شیطان ساتاله می؟)
سېن کېتیین بویېرلردن، قوشلر اوچمس بۉلدی
تقدیریمگه قدریم، بختیم نی بیچمس بۉلدی
بو سینه گه آووتلر، بۉلمه ی غمدن تولدی
قه یېرده سن اې ظالم، گل یپراغیم سۉلدی
قربان بۉللی بۉینینگگه، کۉزیم سېنی اخترگن
سنسیز هر بهاریم، ایسینگنی مېندن تیرگن
دماغیمده ایسینگ بار، سېنی اوندن اختردیم
وجودم کدر بیلن، درد چیله سی گه کیردیم
دردلی کۉز بولوتلردن، ییغلهب سېنی سۉره گن
سېنینگ بۉلمه گنینده، درد دن دردلر توره گن
قه یېرده سن اې ظالم، بیر سخن جواب یوبار
دردلرگه علاج بۉلسین، آبروگه آب یوبار
آگاهلنتیریش!
1. اویمملی؛ دوستانه؛ بیر ـ بیرگه مناسب.
2. تیتیکلگن؛ حرکت بېرگن.
3. ایکسیک؛ تکمیل سیز.
تیل بېلگی سی دوامی:
شعر نیمه دیر و شعر ایتیشگه قنده ی منطق بۉلیش کېره ک؟
شعر خیاللرنینگ یانسیمه سی دیر، اونینگ تیلی، خلق تیلدن فرقلی دیر.
او تیلده که خیاللر بار، خیاللرنی گۉزل بیچیمده یانسیتماق اوچون، وزن و قافیه دېگن قاعده لرگه محتاج دیر.
وزن و قافیه قاعده لری، شعرنینگ ایچیده طبیعی شکلده بار. خیال یره تکن انسان که شعر ایته دی، شاهین قوش که قنده ی هواده اۉز حریتی بیلن اۉز ایستگیگه سوزیلسه، خودّی شاهین کبی خلق آرا دنیادن تشقری، اۉز حریتی بیلن بیر یشم طرزی نی شعریگه یانسیته دی.
شاعر اۉز شاعرلی یشمیده، تش دنیادن اوزاق، اۉز دنیاسی بیلن اۉز قاعده سی نی باید که قیله یدیکن اثریگه یانسیتسه.
حر بۉلگن اوچون، وزن و قافیه نی، شعرنینگ ایچ دنیاسیدن اۉزیگه آلیب، باید که شعریگه یانسیتسه؛
کتابلردن «ازبر/ میخانیک» شکلده اېمس.
شاعر نینگ عقلی، وزن و قافیه گه باید که بۉلمسه، چونکه شعرنینگ طبیعتی حکم سوره دی و او طبیعت وزن و قافیه نی شعر تیلی بیلن شاعرگه بېره دی.
شاعر باید باشقه لرنینگ طرزیدن اوزاق بۉلیب، اۉز طرزی نی یره تسه، چونکه او پیت هنر یره ته دی.
اگر هنر یره تالمه ی، باشقه لرنینگ طرزی شکلده یوروسه، اونینگ یره تکن هنری نینگ بیر اهمیتی بۉله می؟
بو منطقدن ایته من: «وزن و قافیه گه تسلیم بۉلمه ی، شاعرلیک تیل نی اۉزلرنگیزنینگ ایچ دنیالرنگیزگه یره تینگ!»
شاعرلیک تیل یره تیلگندن سۉنگره، شعر اۉز وزن وقافیه سی نی شاعرنینگ اوستیگه، بویروق لی قیله دی.
«وزن و قافیه گه اۉنلرچه مرتبه خطا قیلیسنگر اهمیتی یۉق، اگر که شاعرلیک تیل نی اۉز لرنگیزگه یره تالسنگلر.
شاعرلیک تیلی نی یره تالسنگلر، خطالر توزه لب شاعر بۉله سیزلر؛ بۉلمسه وزنلی و قافه لی بیر عجوبه!»
عشق که شاعر بیلن شعرنینگ آره سیده، بیر دیېرلی تویغو دیر، شاعرلیک تیل یره تیلگندن کېیین، شاعر شعرنینگ قاعده لری بیلن ازدواج قیله دی، چونکه او عشق اۉز رلی نی اۉینه یدی.
بیزلر که عروض علمیدن صحبت قیله میز، بیلماغیمیز کېره ک «عروض علمی، قاعده لرنی شعرگه یره تکن اېمس، بو علم شعرنینگ ایچیده گی قاعده لرنی بیزلرگه بیلدیرگن بیر حادثه دیر.»
یعنی قاعده لر، طبیعی شکلده شعرنینگ ایچیده بار بۉلگن؛
یره تیلگن اېمس.
چونکه عروض علمی نینگ بیر بجروسی اېمس، زیرا علم دېگنیمیز قارانغی بیر یېردن بیر حقیقت نی بیلیب بیلدیرماق اوچون چاپاله گن بیر وسیله!
شعر تیل بیلن بیرلککه اۉرته گه چیققن و تیل بیلن یان یانگه یوروگن و قوتلنگن و بوکونگی حالگه کېلگن.
خلق منظومه لری، یازوودن اول بار بۉلگن بیر گرچک/ حقیقت دیر.
چونکه خلق داستانلری اېسکی نسلدن ینگی نسلگه اۉتیب، تیلدن تیلگه اۉتیب یازونینگ دوره سیگه کېلگن بیر گرچک دیر.
بو منظومه لر که خلقلرنینگ قهرمانلیک داستانلری بۉلگن، تاتلی تیل بیلن ایتیلگن که او تیل بوکونگی شعر دېگن هنرنی یره تکن.
انسانلیک بۉییچه که بو کلتور دوام اِېتکن، طبیعی شکلده اۉز قاعده لری نی اۉزیگه آلگن؛
عروض علمی اېسه او قاعده لرنی اینجه لب، اۉرته گه قۉیگن بیر دورانیش دیر.
بونینگ اوچون شعر دېگن هنر، خلق تیلی بیلن یره تیله دی ساده لیک باقیمدن، لېکن شاعرلیک تیل بیلن!
مولانا حضرتلری دېک یا نوایی حضرتلری دېک بویوک شاعرلر اۉز زمان ده گی خلق تیلی بیلن شعر ایتکنلر.
چونکه اۉتکن زماندن بو یانگه، شعر خلق آره سیده، شعردوست انسانلرنینگ تامانیدن اۉقینیب کېلگن و بو هنر بو حقیقت بیلن آیاققه قالگن.
اېندی بیلماغیمیز کېره ک اگر شعر خلق ایچیده اۉقینیب خلققه بېریلسه، خلق تیلیدن اوزاق بۉلاله می؟
اگر که بوکون نوایی حضرتلری نینگ شعری نی یا ـ ده مولاناحضزتلری نینگ شعری نی اۉقیسک، بیلماق اوچون قېیینچیلیککه توشسک بیلماغیمیز کېره ک «بوکونکی تیل او اېسکی تیلردن فرقلی دیر.»
زیرا انسانلی کېلیشمه لر تیلگه ینگی اسلوب بېریب، ینگی سۉزلرنی قۉشیب بعضی اېسکی سۉزلرنی اونوتماققه بېره دی.
اگر اۉرنک بېرسم «میکانیزه حالتلر دهقانلی ایشلرگه تاپیلگندن سۉنگره، بعضی اېسگی وصول حالتلر اۉرته دن چیققن و اولر بیلن اولرگه قۉللگن سۉزلر ـ ده تاریخ بۉلگن.»
شعر اوشه هنر «آغیزدن چیقق پیتدن انسانگه لذت بېرسه، خودّی موسیقی دېک.» اگر انسانگه لذت بېرالسه، او یره تیش هنرلی بیر اثر بۉله دی.
انسانگه که لذت بېره دی، اوشه پیتده او لذت انسان عقلیگه اونینگ معناسی نی بویروق قیله دی که انسان او لذت بیلن بیر معنا چیقره دی.
شعرنینگ ایچیده گی سۉزلرنینگ معنالری «شعرنینگ گرچک/ حقیقی پیامی نی بېرمه یدی و باید که بېرمسه!» چونکه شعرگه «قیشنینگ قاری ایتیلیب، عاشق نینگ آقرگن ساچی یانسیتیله دی.
یا ـ ده می نینگ نیشه سی نی ایتیب، خداپرستلیگنی بیلدیره دی.»
اۉرنک:
هر کون باشقه بیر جامگه بوشلگن شراب سن
بیر جامدن بوشه له سن باشقه سی گه آب سن
بو قۉله ی/ آسان بیت نی اگر کلمه کلمه معناقیلیب ایچیده گی پیام نی تاپه من دېسه لر، خطا بۉله دی؛ چونکه بیت لذت بیلن بیر پیام نی باید که یره تسه. یره تالمسه شعر بولاله می؟
ادامه سی شعردن سونگره.
152 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(حیات مجادله سی نینگ منفعتیده یا آله سن یا بېره سن، اۉرته سی یۉق، اونینگ اوچون دوست کبی صمیمی بۉل دشمن کبی هوشیار!)
قاره قاش کۉزلرینگ المس
بو گۉزللی سېنگه هم قالمس
بیر نظر کۉرمدینگ رفیق شفیق نی
عشق اوچون بېرمه ی حقوق نی
آینه گه باق کۉر حالینگ نی
قالمس بو حال کۉر فالینگ نی
قیلمه کبر سېن مېنگه قره
عشق ساچی نی علاجلی تره
گۉزل گل سن سېن مېنی یاقمه
یامان بخت نی تاقی قیلیب تاقمه
بیر امر که کۉزلرینگ المس
بو گۉزللی سېنگه هم قالمس
تیل بېلگی سی دوامی:
عروض علمی نیمه دیر؟ شعرده هجا/ بۉلیم نیچه قۉل دیر؟
اۉچ قۉل هجا/ بۉلیم شعرنینگ وزنیده بار؛
بولر قیسقه بۉلیم/هجا، اوزن بۉلیم/هجا و یوکسک بۉلیم/هجا.
1 ـ قیسقه بۉلیم/هجا:
بو بۉلیم ایکّی حرفلی هجادن شکل تاپکن؛
«U»
شکلده کۉرستیلگن؛ اۉرنک: بو، شو...
ازبکچه ده «بو یا شو» سۉزلرگه اۉخشه گن سۉزلرده، اونداشدن سۉنگره که اونلی کېلگن، قیسقه سېس چیقرگن؛ بونینگ اوچون مونده ی سۉزلرگه ایکّی حرف بۉله دی.
بو سۉزلر آغیزدن چیققن پیتده، ایکّی حرف نی تیلدن تشقریگه بېره دی.
یوکسک بۉلیم/هجا:
بو بۉلیم اۉچ حرفلی دیر؛ اۉرنک: کر، گل...
دقت قیلسک ایکّی حرف بیلن یازیلگن بو تاووشلر لېکن تیلگه اۉچ حرفلی بۉلیب کېلگن؛ چونکه بیرینچی صامت حرفدن سۉنگره سېسلیلردن بیری قوشیلیب، سۉنگ حرفیگه اۉتکن.
«کر» دېگنیمیزده «ک» سېس بیلن «ر» سېس نینگ آره سیگه «سېسلی بیر حرف کیرگن» «ک a ر» دېک تلفظ بۉلگن. «کر» دن «که» نی تیلگه کېلتیرگنیمیزده، آغیز بیر مرته آچیله دی «ک سېس بیلن ضعیف لشگن ه سېس تیلدن چیقه دی» چیققن بو آواز بیر هجا یعنی بیر بۉلیم نی بیلدیره دی. بو آواز که تیلدن چیقه دی بیر تلفظ شکل نی یره ته دی. بو تلفظ شکل «واج» دېییله دی. هر خلق که هر جغرافیه ده یشه یدی، او جغرافیه گه اۉز تلفظ بیچیمینی یره ته دی؛ بونینگ اوچون اۉقینیش پیتده هر خلق اۉز اسلوب تیلی بیلن اۉقیدی. چونکه اۉزیگه خاص «واج» سېسی نی یره تکن بۉله دی؛ بونینگ اوچون یازماققه و اۉقیماققه دقت قیلیش کېره ک.
بو بۉلیم/هجا یعنی یوکسک بۉلیم/هجا
«ــــ»
شکلده کۉرسه تیله دی.
3 ـ اوزون/ کشیده بۉلیم/هجا:
بو بۉلیم/هجا تۉرت یا بیش حرفدن قورشه له دی؛ اۉرنک: تال، بال، کېل، پارس....
تال دېگنیمیزده «ت» سېسدن سۉنگره «ا» حرفی «a» یوکسک سېس بۉلیب تیلگه کېله دی، یوکسک بۉلگنی اوچون ایکّی حرف سنه له دی. یعنی «ت» بیر حرف «ا» ایکّی حرف «ل» بیر حرف؛ بوله دی «تۉرت حرف!» پارس سۉزی بو منطقدن متولد بیش حرف سنه له دی.
بو بۉلیم/هجا
«« __ U
شکلده کۉرسه تیله دی. بیرلشیک بو هجالر مونده ی بیر شکل آله دی:
«__ U __ __»
بو شکل عربچه ده، فاعلاتن سېس نی بېره دی.
مهم نقطه:
1 ـ شعرده هر یوکسک سېسلی حرف، قیسقه سېسلی حرف نینگ ایکّی بۉیی دیر.
بونینگ اوچون شعرده هر یوکسک سېسلی حرف ایکّی حرف ایتیله دی؛ اۉرنک: «شی» بیر شی دېگنیمیزده ایکّی حرفلی بو سۉز اۉچ حرفلی شکلده آغیزدن چیقه دی.
اگر یوکسک سېسلی حرف بۉلمسه او حرف سېسلی بۉلسه یا بۉلمسه بیر حرف حساب لنه دی.
2 ـ شعرنینگ وزنیگه اگر «ن» سېسی یوکسک سېسلی حرفدن سۉنگره کېلسه، او «ن» ساکن اېمس! اۉرنک: شیرین، اینان، ایشان...
دوامی شعردن سۉنگره.
153 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(مُلکینگگه جهالت اوستون بۉلگن بۉلسه، آیینه گه بیر قره!)
سوو کبی کۉزلرینگ یامغیر بهار
حیات بېردینگ سرشار
اېگیلدی قلبیم سېنگه
تسلیم بۉلدیم گۉزل نار
آلدینگ دل نی جاندن ـ بیردن
هو گۉزل گلزار
بۉلمه سنگ یریم بو دل
کېلسین سېندن بهار
عشق ایلیلدی بوزمه دن سېنی
کېچمه یدی سۉز دلگه او زار
تۉت مېنی فرم پارچه هر یېریم
دوا بېرگین نگار
کیم کۉرسه یوزدن کۉره دی سېنی
صورتینگ توشـگن خمار
باغله نگن حیات بیر یېردن
سۉکیلمه یدی بو آثار
کېچه لر سِحِرلی عشق سېنینگ له
مدام بۉلسین عشقدن بهار
تیل بېلگی سی دوامی:
شعر ده وزن نیمه دیر؟
مصراع لرنینگ ایچیده توزه ن و اویم نی یره تماق و واجلرنینگ سېسی نی تۉغری بیچیمده بیلماق و هجالرنینگ ایچی نی سوسله ماق یعنی آرایش بېرماق.
بیزلر هر پیت شعر وزنی دېسک، بیرینچی آدیمیمیز هر بیر حرف نینگ طبیعتی نی بیلماق بۉلمه لی.
چونکه ادبیاتده باشلنغیچ، «حرفلر» بیلن باشلنه دی. بونینگ اوچون هر بیر حرف نینگ ایچ دنیاسی نی بیلیب، ایچیده گی گرچک/ حقیقي سېسگه فکر یوروتماغیمیز کېره ک.
هر بیر حرف نینگ سېسی نی بیلدیگدن سۉنگره، قنده ی بیر آواز بیلن آغیزدن چیقه دی و خط گه یانسیدی، اونینگ تلفظی نی بیلماق کېره ک.
زیرا، حرف سېسی توزگین بیچیمده یازووگه یانسیمسه، شعرنینگ وزنی بوزیله دی.
اۉرنک: «اینان دی» اگر «دی» سېسی «اینان» سۉزیدن ایری یازیلگن بۉلسه «ن» سېسی جانلی شکلده تیلگه کېله دی؛ لېکن بیرلشیب یازیلسه «ایناندی» شکلده بۉلسه «ن» سېسی ساکن لشه دی.
تیلگه باشلنغیچ «حرف» دېدیک چونکه حرف نینگ نیمه بۉلگنی بیلیلمسه، یازو توزگین بۉلمه یدی، شعر منطقیده ـ ده حرفلرنی تانیمه دن شاعر شعر یازالمه یدی.
عربچه دن «واج» دېگن کېلگن سۉز، حرف نینگ منطقي نی اۉزیگه آلسه ـ ده شعر ده، علیحده منطق یره ته دی. چونکه هر تیلنینگ اۉزیگه خاص واج سېسلری بۉله دی.
بونینگ اوچون شعرده هر بیر سۉزنینگ باشلنغیچی نی حرف دېمه ی «واج» دېدیلر.
هر تیل نینگ اۉز دنیاسیگه، اۉزیگه خاص اۉزه ل واج لری بار. او واج لرنی بیلیب یوروماق بیر تیلنینگ سلامتی اوچون شرط دیر.
شعر ده بیرینچی، واج؛
اوندن کېیین هجا/بۉلیم؛
اوندن کېیین کلمه/سۉز.
کلمه لر بیرلشگنده بیر مصراع یره تیله دی.
بونینگ اوچون واج سېسی نی بیلماق شرط و اوندن سۉنگره هجالرنینگ شکل و سېسی نی بیلماق شرط و اوندن کېیین کلمه لرنینگ آره سیده بیر توزه ن قورماق شرط دیر.
بولر یاپیلدیگدن سۉنگره تات بېره دیگن بیچیمده بیر مصراع یره تیله دی.
او مصراعگه بیر وزن یره تیله دی و او مصراع نینگ وزنیگه مناسب مصراع لر یره تیلیب بیر شعر یره تیله دی.
بیرینچی مصراع نینگ وزنی نی باشقه مصراع لرگه بېرماق، شاعرنینگ بجروسی نی کۉرسته دی.
هر بیر شعر ده بیرینچی مصراعده بیر واج نینگ سېسی، اېتکی لی شکلده بۉله دی؛
چونکه شعر دېگن بیر مساله هنرنینگ ایچ یوزی دیر.
قنده ی که بیر موسیقیگه بیر سازنینگ سېسی اېتکی تشلب، یوره گلرگه تات بېره دیگن بۉلسه، شعر ده ـ ده شاعرنینگ بجروسی بیلن بیر واج نینگ سېسی تات بیره دیگن بۉله دی.
بیرینچی واج سېسیدن سۉنگره ایکّینچی شونده ی شاعرنینگ استعدادیگه باغلی شکلده یوره گلرگه تات بېره دیگن واج سېسلری بۉله دی.
او سېس که بیرینچی مصراع نینگ ایچیدن چیقه دی، باید که باشقه مصراع لرنینگ ایچیده گی سېسلر بیلن اویملی بۉلسه.
چونکه شعر ده واج لرنینگ سېسی اویملی بۉلمسه وزن بوزیله دی.
شعرده «کېچه نینگ قارانغی سی نی کۉرستیب انسانینگ قاره بختی ایتیله دی»
بو منطقدن قره گنده، سۉزلر شعرنینگ معناسی نی باید بېرمسه؛ باید بو هنرگه او لذت که انسانینگ یوره گیگه تات بېره دی و روح حالیگه باغلی بیر تات یره ته دی باید او تات معنا بېرسه.
چونکه شعرهنری، کۉپ معنالی بیر هنر دیر؛ زیرا هر بیر شعردن هر کیشی اۉز دنیاسیگه باغلی شکلده معنا آله دی.
بیلیمدان بیر کیشی اۉزیگه خاص معنا آلسه، سوادسیز بیر کیشی اۉز دنیاسیگه باغلی معنا چیقره دی، اگر مونده ی بولمسه او هنر بۉلمه یدی.
اگر شاعر ایکّی سیگه ـ ده لذت بیرالسه و او لذت بیلن معنا یره تالسه، یره تگنی شعر بۉله دی.
بو منطق دیر ایته من:
«اول شاعرلیک تیل نی یره تینگ اوندن سۉنگره قاعده لریگه بارینگ.»
شاعرلیک تیل یره تیلمسه، شعر دېب یازگن عجوبه لر «انقلابی عجوبه لر بۉله دی؛
شو قیرق ییلیک انقلابی شعرلردېک» لېکن هنر بۉلمه یدی!
«سیاسی هدف اوچون شعرنی ادبیاتدن چیقریب، سیاستگه قۉلنگن بیر اویگلمه بۉله دی؛
بو رسوالیگنی خلق ـ پرچم مارکسیستلر قۉللندیلر.
بولر اوشنده ی که سیاست نی رسواله دیلر، ادبیاتیمیزگه ـ ده بویوک مصیبتلر بېردیلر.
زیرا، هنر اولرنینگ قۉلیگه سیاسی مقصد اوچون بیر سبب بۉلدی؛
بو بویوک فلاکت!»
ادامه سی شعردن سۉنگره.
154 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(بیر خلقنی قوُللیککه آلیب بارماق اوچون، تاریخیدن کېلگن اهمیتلی دیېرلرینی، او خلقنینگ کۉزیگه اهمیتسیز شکلده کۉرسته دیلر؛ اگر بو مصیبت بیر خلققه کېلسه، او خلق شرف بیلن برچه جوهرلری نی قۉلدن بېره دی و قوُل لیککه محکوم بۉله دی!)
بو دل نینگ سېوگی سی نی، دنیالرگه بیلدیردیم
اینمه دینگ غروریدن، ایتکین نمه قیلدیردیم؟
تاش مثالی دلینگ بار، بو دریا قرشی سیگه
تاشلی دل قرشی سیگه، صبر دلگه ایلدیردیم
قیز بو شهرنینگ ایچینده، خانقاه نی مېن قوردیم
عشقدن اېزیلگنلردن، دروېش دېییب کیلدیردیم
دروېش بۉلدی عاشقلر، سیز قیزلرنینگ قۉلیدن
توکیلگن یاش کۉزلرنی، چاره سیز مېن سیلدیردیم
یاز کېلسین بهار کېلسین، یشیللر یپراق آچسین
بو گۉزل سببلردن، دلگه امید بیلدیردیم
ینه سېندن تۉیمه سم، تۉیسین قاره توپراغلر
چونکه قاره باقیش نی، بددعالر قیلدیردیم
تیل بېلگی سی دوامی:
هجا یعنی بۉلیملشتیرماغنینگ رلی شعر وزنیگه!
یازوده «سېسسیز/ اونداش» و «سېسلی/ اونلی» حرفلرنی تانیماق و بولرنینگ رلی نی بیلماق جوده اهمیتلی دیر.
حرفلرنینگ ایچ دنیاسی نی ـ ده بیلمه دن، شعرده «واج» دېگن حرفلرنینگ تلفظ بیچیمی نی ـ ده بیلالمه یمیز.
اگر حرفلرنینگ تیلگه کېلتیرگن بیچیمینی بیلمه سک «واج» نینگ نیمه بۉلگنلیگی نی ـ ده بیلالمه میز.
اگر که «واج» نینگ سېسی نی بیلمه سک، هجالرنینگ منطقی نی ـ ده بیلالمه یمیز.
اگر که هجالرنینگ نیمه بۉلگنلیگی نی بیلمه سک، او پیت سۉزلرنی تۉغری بیچیمده تیلدن چیقرماغی نی ـ ده بیلالمه یمیز.
بیر سۉزنی بیلماق اوچون هجا «لابراتوار» رل نی اۉینه یدی. قنده ی که بیر مساله نی تۉغری شکلده بیلماق اوچون، لابراتور رل اۉینه یدی، هجا یعنی بۉلیملشتیرماق ـ ده خودّی لابراتورار دېک رل اۉینه یدی.
چونکه واجلردن سۉنگره هجالرنینگ تلفظ بیچیمی شعرنینگ وزنیگه کېره کلی دیر؛ زیرا، هجالر شعر وزنی نینگ بنیادی دیر.
بونینگ اوچون بیرینچی آدیم حرفلرنینگ سېسی نی بیلیب یوروماق و حرفلرنی ایکسیکسیز قۉلنماق و حرفلرنینگ تلفظ بچیمینی یعنی «واج» لرنینگ نیمه بۉلگنلیگی نی بیلماق.
بو گرچکلی/ حقیقتلی بیوروق بېره دی: ازبکچه میزگه فارسچه دن کېلگن حرفلردن باشقه، «ې» ملایم حرف بیلن «ۉ» ملایم حرف نی، ایکسیکسیز شکلده استفاده قیلگین دېب.
حرف، واج، هجا و سۉز سېسی نی تۉغری بیچیمده تیلگه کېلتیرالسک، او پیت سۉزلردن بیر مصراع توزه لیب، بیر بیت که باره دی.
اگر گینجلریمیزگه/ جوانلریمیزگه بیر ساده شکل نی شعر وزنیدن بیلدیرسم، بیر موسیقی نی نظرگه آلینگلر؛
هر موسیقی نینگ اۉزیگه خاص «ریتمی» بۉله دی.
اوشنده ی که ریتم ضربه لردن اۉرته گه کېله دی، شعرده ـ ده هجالرنینگ سېسی، شعر وزنی اوچون رل اۉینه یدی.
بو هجالر اۉچ تورلی شکلده سېس بېره دی؛
1 ـ قیسقه سېس؛
2 ـ یوکسک سېس؛
3 ـ اوزون سېس یعنی کشیده سېس.
بو سېسلرنی، هجالرنینگ ایچیده بۉلگن «واج» سېسلردن آله میز.
1 ـ قیسقه هجا:
بونینگ سېسی بیر واج سېسسیز/ اونداش و بیر واج سېسلی/ اونلی قیسقه دن شکل تاپکن.
بو سېس نی بیلماق اوچون « U » حرفی قۉلنیلگن؛ یعنی «U» شکلده علامت بۉلگنده «بیر قیسقه هجا» بیلدیریله دی.
2 ـ یوکسک/ بلندهجا:
بو هجا ایکّی واج دن قورشه له دی، لېکن بیر حرف سېسسیز/ صامت/ اونداش و بیر حرف سېسلی/ اونلی یوکسک/ بلند دن قورشه له دی.
یا اۉچ واج دن قورشه له دی لېکن بیر حرف سېسسیز/ صامت/ اونداش و بیر حرف سېسلی/ اونلی قیسقه/ مصوت کوتاه و اۉچینچی حرفی ـ ده سېسسیز/ صامت/ اونداش دن شکل تاپه دی.
شونی بیلماغیمیز کېره ک «هر بیر یوکسک سېسلی حرف شعر ده، ایکّی حرف سنه له دی.»
یوکسک هجا نینگ علامتی «ـــ» شکلده کۉرستیلگن؛ یعنی «ـــ» علامت نی کۉرگنده، بو علامت یوکسک هجا نینگ سېسی نی تمثیل اېته دی.
3ـ اوزون یعنی کشیده هجا: اگر بیر هجا گه اوچ حرفدن کۉپراغ حرف بۉلسه، او هجا اوزون/ کشیده دېیله دی.
مونده ی هجالرگه بیر حرف سېسسیز/ اونداش اوندن سۉنگره بیر حرف سېسلی/ اونلی یوکسک، اوندن سۉنگره بیر یا نیچه حرف سېسسیز/ اونداش بۉله دی.
بو تور هجالرنی «_U » شکلده کۉرسته دیلر.
اگر سېسسیز/ اونداش و سېسلی/ اونلی حرفلردن کېلگن سېسلرنی علامتلری بیلن کۉرستسه ی، شوندېک بیر شکل نی کۉرسته دی:
U_ U _ U U _ _ U _ U _ U U _ _
بو علامتلردن تۉغری یا اېگری بۉلگن شعر وزنی بیلیله دی. اگر وزنگه خطا بۉلسه بو علمدن استفاده بۉلیب او خطا توزه له دی.
بو علامتلرنینگ سېسی عربچه گه موسیقی شکلده بیر بیچیملیگنی یره تکن و فاعلاتن سېسلر یره تیلگن.
اۉرنکلر:
1ــ فاعلاتن؛ فاعلاتن نینگ علامتی:
__ U __ __
2ــ فاعلن؛ فاعلن نینگ علامتی:
__ U __
3ــ مفاعيلن؛ مفاعیلن نینگ علامتی:
U __ __ __
4 ــ فعولن؛ فعولن نینگ علامتی:
U __ __
5 ــ مستفعلن؛ مستفعلن نینگ علامتی:
__ __ U __
6 ــ مفعولن؛ مفعولن نینگ علامتی:
__ __ __
7 ــ فَعَلاتن؛ فعلاتن نینگ علامتی:
U U __ __
8 ــ فَعَلن؛ فعلن نینگ علامتی:
U U __
9 ــ مَفاعلن؛ مفاعلن نینگ علامتی:
U __ U __
10 ــ مفتعلن؛ مفتعلن نینگ علامتی:
__ U U __
اېندی سۉراو شو: بو قاعده لرنی بیر کیشی یا کیشیلر می یره تکن؟ یۉقسه شعرنینگ ایچیده می طبیعی شکلده بار بۉلگن؟
اگر کیشیلر یره تکن بۉلسه، مېن نېگه بو قاعده لرگه بۉیین اینه ی؟
بونینگ اوچون ایته من «بو قاعده لر شعرنینگ ایچیده ذاتی شکلده باربۉلگن.»
بۉلگنلیگی اوچون ایته من «قاعده لردن اول شاعرلیک تیل نی چیقرینگلر دېیه من!»
اگر شاعرلیک تیل چیقسه، قاعده لر شعرنینگ اۉز دنیاسی بیلن سیزلرگه یقین بۉلیب، ازدواجگه کیره دی.
آگاهلنتیریش! فارسچه شعرلردن بوکونگچه 20 گه یقین وزن شعری تنیلگن؛ ازبکچه که فارسچه دن دنیاسی ایری دیر، قنچه وزن شعری بوکونگچه تنیلگن؟
بیر کیشی جواب بېراله می؟
عزیز تیلداشلریم اوشنده ی که بو قیرق ییلده بویوکلریمیز آنه تیلیمیزنی اۉز سیاسی مقصدلری اوچون قۉلنیب، خلقیمیزنینگ اوستیدن سیاست اۉینه گن بولر، اگر حقیقت نی ایتسم بولردن آنه تیلگه و اونینگ شعر و ادبیاتیگه هیچ بیر علملی ایش بۉلگن اېمس!
اگر بۉلگن بۉلسیدی همه قلملی انسانلریمیز بیر املا قاعده سی بیلن یازوو یازمیدی می؟
بولرنینگ یوزی قاره!
دوامی شعردن سۉنگره.
156 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(ای خلقیم: سېنینگ یره لرینگنی سېنینگ یوزینگگه تکرارلگن کیشی، سېنگه دوست اېمس؛ چونکه دوست کیشی یره نی توزه تماق اوچون فکر یره تکن کیشی دیر!)
سېنی که اییردیلر، حال و احوالیم بو دور
قان ییغله گن یوره گیم، دردلی اقبالیم بو دور
اگر دېیرلی بۉلسه، ماضیدن خاطره لر
آققن کۉزیاشلرگه باق، قۉل ده گی مالیم بو دور
بهار گلی نی آچسه، آیدین بۉلگن کونینگگه
یادینگه تشله مېنی، قاره وبالیم بو دور
اوزاغلشتیریب سېنی، برچه درد نی بېردیلر
چاره سیز غم ایچینده، بۉلگن زوالیم بو دور
اییریلی زمانلرده، اېسدن چیقرمه مېنی
بیر غریب قوُلیم دېیب، کېلگن ملالیم بو دور
قاره کۉز ییگیتیم دېب، اېسگه تشله گین مېنی
مېنده سېنی کۉپ سېودیم، آب زلالیم بو دور
غم بېریلگن غربتدن، دوستلر له خبر آلگین
ایسترسنگ حال نی بیلسنگ، قاره رگن حالیم بو دور
تیل بېگی سی دوامی:
فاعلاتنلرنینگ منطقی نیمه دیر؟
سېسسیز/ اونداش حرفلر و سېسلی/ اونلی حرفلردن که هجالر توزه له دی، شعرنینگ دنیاسیگه «واج» سېسلردن فاعلانتلر قورشه له دی. بو حرکت سېسلی و سېسسیزحرفلردن عباره بۉلگن بیر حرکت دیر.
اوشنده ی که ایتیب کېلدیم «واج» حرف نینگ تلفظ بیچیمی؛ یعنی یازوگه حرفلرنی یازگنیمیزده، حرفلرنینگ کۉریلیش بیر یوزی بار، اگر که شعرده یازیلسه، باشقه تورلی بیر شعر سېسی بار؛
چونکه شعرده تلفظ شکلی اساس دیر.
بو تلفظ بیچیمدن، عربچه گه بیر تورلی آهنگ یره تیلگن؛
بو آهنگ نی فاعلاتنلر دېدیلر.
مېن قۉله ی شکلده فاعلاتنلرنینگ دنیاسی نی بیلدیره من. بو بیلدریشگه فاعلاتنلرنینگ منطقی اۉرتگه چیقه دی. شعر که یازسنگلر بیرنچیدن نیچه هجالی بۉلگنلیگینی بیلیب آلینگلر. اوندن سۉنگره بیرینچی هجانینگ بیر آهنگ سېسی بۉله دی او سېس نی عقلگه توتیب، او سېسگه اویگن بیر آهنگ نی یا بیر موسیقی اسبابی بیلن چلینگلر، یا ـ ده آغزینگیز بیلن یره تینگلر. بیرینچی هجا گه مناسب که بیر آهنگ اۉرتگه چیقسه، ایکیّنچی هجا گه ـ ده شونده ی بیر حرکت قیلینگلر. اگر ایکی آهنگ بیر تورلی بۉلسه تۉغری یۉلده سیزلر. بو منطق نی ادامه بېریب شعرنینگ آداغیگچه ادامه بېرینگلر، اگر آهنگلر بیر ـ بیریگه ضد چیقمسه شعرلرنگیزنی وزنی تۉغری دیر و او تۉغری لیک فاعلاتنلر نی منطقی نی سیزلرگه بیلدیره دی.
دوامی شعردن سۉنگره.
157 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(تیک تورگنینگچه، یشم رقیبینگ دیر!)
کۉریب کۉرمه ی عقل توردی
قلبیم نی سنچیق اوردی
شونده ی کېلدی بیر گۉزل
بهارلی هوالی لعل
ساچلری گللر آچگن
اطرافی بهار ساچگن
هر یانی سېوگی تۉلی
جنتدن بۉیی بویلی
اوی لی دېسم اوزوک یۉق
قۉلرگه بیلکلیک یۉق
قوش مثالی آچیق او
گۉزل لیکدن ساچیق او
لبلریده ترانه
حیات اوچون بهانه
مونده ی بیر بهار او
دلگه بیر گلنار او
حنا لی دور قۉللری
سنبل یۉللی یۉللری
آلدی اۉزیمدن اۉز نی
دوا بېرمه ی دوز نی
شاشیردیم عقل بیلن
اورلدیم مېن دل بیلن
نې یېر دن کېلدی بو زاد؟
مونده ی بیر گۉزل آباد؟
مونده ی بیر گۉزل آباد؟
تیل بېلگی سی دوامی:
ازبک تیلده نقطه، ویرگول.... نیمه دیر؟
ازبک تیلیده نقطه، ویرگول، نقطه لی ویرگول، ایکّی نقطه یا شارحه بېلگی سی، سۉراق بېلگی سی، اونداو بېلگی سی، اۉچ نقطه، چیزیقچه؛ چیزگی(تیری)، قوس، قوشتیرناق قۉییش نینگ اساسی و پرنسیب لری و تنیش بېلگی لری.
نقطه نیمه دیر نېگه یازووگه کېره ک لی؟
بیر گپ نی گپیره میز، او گپ بیر مطلب نی بیان اِېته دی، قرشی طرف مطلب نی آلگن یېرده، بیر نقطه قویماغیمیز کېره ک.
چونکه او گپ بیر جمله نی شکل بېره دی و او جمله بیر مطلب نینگ بوتون هدفی نی کۉرستگن بۉله دی.
خواهله سه ی، او یېرده گپ نی کیسیب جیم اولتیراله میز یا ایکّینچی جمله نی گپیره آله میز.
اۉرنک:
مېن سوو ایچدیم.
بو قیسقه جمله، ایستک بیان اِېتیلدی قرشی ده گی سوال قیلمسه، لازم اېمس گپیرسه.
بونینگ اوچون یازوو ده گپیمیزنی کیسگن یېرده، بیر نقطه قویماغیمیز کېره ک.
دوامی شعردن سۉنگره.
158 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(ییغلمه، شکایت اِېتمه «مېنگه مقام بېرمه ی دیلر دېب» اۉزینگنی مقاملردن اونده ی اوستون تربیه گه کېلتیر که، مقام سېندن شکایت اېتسین قره می دی دېب!)
کېلگن یېریم می خانه
ایچه من مېن شاهانه
بو کېچه مېنیم کېچه م
قیمتلی آلتین آقچه م
توشدیم می گه جانیمدن
جان کېلگن مېنگه جامدن
ایچه من خوشلی بیلن
مست بۉلیب جوشلی بیلن
خوشلی نی او یره تی
خالق بۉلیب سیره تی
بو خیالده اېسه من
خوشلی بیلن اۉسه من
ایچه من ایسی اوچون
گۉزل ناز سېسی اوچون
تاتلی دور خاطره سی
شیرین دور هر لحظه سی
یانسیگن گل او جامدن
لب یانسیتکن دامدن
لبلری خیالیمده
سحر آقشام حالیمده
می نی ایچسم حال کېلر
قرشیمگه او اولترر
او خیالگه توشه من
می گه مهر قوشه من
بو اوچون سوزیله من
یۉلیگه مینگ اۉله من
بو کېچه مېنیم کېچه م
قیمتلی آلتین آقچه م
تیل بېلگی سی دوامی:
ویرگول (،)نیمه دیر؟
بیر گپ نی گپیره میز لېکن، بو گپگه مطلب نی بیلدیرماق اوچون اوزن جمله قوره میز. بو جمله نی تۉغری اۉقیب تۉغری گپیرماق اوچون «نفس» آلماغیمیز کېره ک.
چونکه بیر نفسده جمله بیتمه یدی. اگر نفسسیز شکلده جمله نی بیتیرماققه چلیشسه ی، بلکه مطلب تۉغری شکلده بېللمه دن دوام اِېته دی. اونینگ اوچون جمله نینگ ایچیده مطلب نی تۉغری بېلماق اوچون نفس آلماغیمیز کېره ک بۉله دی و او یېرده ویرگول (،)دېگن اشاره نی قویماغیمیز شرط بۉله دی.
اۉرنک:
مېن سوو ایچیدیم امّا، سیز سوو ایچمه دینگیز سیزگه ـ ده، سوو کیلتیره ی می؟
بوندن باشقه جمله ایچیده کلمه لر کېت ـ مه کېت کېلگنده «ویرگول» قۉیله دی.
اۉرنک:
قلم، کتاب، کتابچه نی میزنینگ اوستیدن آلینگ.
آنه منطق نقطه یا ویرگول یا سۉراق بېلگی سی یا قوس یا باشقه سیده «گپ نی شاشیرمه دن بیلماق دیر!»
بو منطق بیلن یازوولرده حرکت بۉلسه، ویرگول نینگ یېری بیلّی بۉله دی.
دوامی شعردن سۉنگره.
159 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(یشم نی آسان کۉرمه، قېیین کۉریب ارسلان دېک هجوم قیل!)
هر طرف کۉز گېزدیرسم، کۉزگه تابانینگ بار
کۉز یومیب بیر ایسکه سم، بوی ریحانینگ بار
دردگه توشگن یوره گیم، دردلی لباسیم کییم
چاره سیز فایده سی یۉق، رخ زعفرانینگ بار
دامگه توشکن بیرآو من، صاحب آو سن سن
بو فقیر کۉزلریمده، لب ارغوانینگ بار
دلربا سن یوره ککه، بو عشققه بویوک یققه
یوره ککه نازنین سن، بوی جانانینگ بار
تیل بېلگی سی دوامی:
نقطه لی ویرگول (؛)نیمه دیر؟
بیر گپ نی گپیره میز و مطلب نی بېلدیره میز و لېکن او مطلب اوچون کۉپراق بېلگی بېره میز. او بېلگی، باشده گپیرگن گپ بیلن منطق لی مناسبتی بار امّا جمله نینگ ادامسیده جمله دن ایری شکلده گپیره میز؛ او یېرده نقطه لی ویرگول دیگن (؛) علامت نی قۉییه میز.
نقطه لی ویرگول نامیدن بیلّی، نقطه بیلن ویرگول دن عبارت. یعنی گپگه، نقطه لی ویرگول قۉییلگنده، بیتگن ـ بیتمگن نی کۉرسته دی. باشقه باقیش بیلن ایتسم گپ نی بیترسک ـ ده بۉله دی دوام بېرسک ـ ده بۉله دی چونکه گپگه یاردمچی بیر مطلب!
اۉرنک:
آی جمال کتاب ـ کتابچه نی میزنینگ اوستیدن آلدی. قلم نی مېنگه بېرمه ی صنف دن چیقدی؛ بو قنده ی بیر قیز؟!
« آی جمال کتاب ـ کتابچه نی میزنینگ اوستیدن آلدی. قلم نی مېنگه بېرمه ی صنف دن چیقدی!»
بو بیر جمله، اگر «بو قنده ی بیر قیز» جمله سی اَیتیلمسه ـ ده مطلب بیلّی، لېکن ایکّینچی جمله علیحده مطلب نی کۉرسته دی امّا، بیرینچی جمله گه باغلی لیگینی ـ ده کۉرسته دی.
بو باغلیلیگنی یازودن بېلدیرماق اوچون، نقطه لی ویرگول (؛) نی قۉللنه میز.
بوندن باشقه، رقم یاکه حرفلر بیلن افاده لنگن سان ده گی گپلر اداغیده ـ ده، نقطه لی ویرگول قۉللنیله دی.
شو اۉچ جمله ده گی اُورنک:
الف) کنفرانس و علمی مشغولات لرده بېریلگن بیلیم لرنی پُخته ایگللش؛
ب) کۉرستیلگن ادبیات لربیلن اۉز وقتیده تنیشیب باریش؛
ج) جماعت ایشلریده فعال قتنشیش.
بو اۉچ جمله ایری ـ ایری مطلبلر امّا منطق نگاه دن بیرـ بیریگه باغلی.
همده مرکب قۉشمه گپ بۉلیم لری، نقطه لی ویرگول بیلن اجره تیله دی.
اۉرنک:
یېر کوکرمس، ایل یشرمس؛
بۉلمسه کۉک تامچی سی؛
قیدن آلسین شعرنی شاعر؛
بۉلمسه الهامچی سی.
(شاعردن)
دوامی شعردن سۉنگره.
160 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(آیدینلیگنی کۉرماق اوچون صبرینگ بۉلسه، علم اره وه سی بیلن بارآله سن!)
سېنینگ یادینگه عشقیم، قوقو کېلگن بهاردن
آلدیم بنفشه بۉلیب، قوقو نی گل اناردن
اېشیتتیم حدیث لرنی، مغبچه لر تیلیدن
گل بلبل بۉلسه رنگلر، آقر بوی گل زاردن
خسته بۉلمه دیم حسدن، خمیازلی احوالده
اېسکن هوا عقلیمدن، بو سېنگه گرفتاردن
توتساق بۉلگن یوره گیم، آنگیم نی اۉینه تیر بو
عیش دن بیر آنگلم بېرگن، بو ایشی بیر نثاردن
فتنه لی شمال اېسسه، باغ بوستان بو عشقدن
باده سیز مستگه تشلهب، ایتسین گل مشکبار دن
تیل بېلگی سی دوامی:
ایکّی نقطه یا شارحه بېلگی سی (:)نیمه دیر؟
بیریسیدن بیر حکایه ایته میز، اونینگ حکایه سی نی قوشتیرناق («») نینگ ایچیده آله میز لېکن قوشتیرناقدن اول، ایکّی نقطه لی نی قویه میز.
او ایکّی نقطه لی اۉقویچی گه تازه بیر مطلب نی باشلنغیچی نی کۉرسته دی، همده بیر مطلب نینگ شرح بېریش اوچون.
جمله ده یازیله دی مثلاً: ظهرالدین محمد بابر نینگ ادبی اثرلری قۉییده کیلردن عباره: «ازبکچه شعرلرنی دیوانی، بابرنامه، رساله موسیقی کبی.»
عباره دېگن یېرده ایکّی نقطه یا شارحه بیلگی سی (:) قۉییه میز.
بوندن باشقه، سۉز ایچیده، اۉخشه تیش کلمه لردن سۉنگ مثال یازیله دیگن بۉلسه، شارحه ایشله تیله دی مثلاً: چون، مثال، مثلاً و ...
سۉراق بېلگی سی (؟)نیمه دیر؟
اگر بیر مطلب نی بیلماق اوچون سوال قیلسه ی، سۉراق بیلگی سی قۉللنیله دی.
اۉرنک:
«کتاب قه یېرده دیر»
بو سوال نی یازوو گه توکگنده، او مطلب نی سۉره ش شکلده بیلماغیمیز اوچون سۉراق بېلگی سی نی قۉیماغیمیز کېره ک.
شو شکلده: «کتاب قه یېرده دیر؟»
همده: کیم؟، نیمه؟، قنده ی؟، قچان؟، قنده ی قیلیب؟، نیمه قیلدی؟ کبی سۉز و عباره لرگه سۉراق معنی سی ایشله تیلسه، اولرنینگ آرقه سیدن، سۉراق بېلگی سی قۉییله دی.
اۉرنکلر:
اېگه کیم؟
نیمه؟
قه یېرگه؟ کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
161 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(اۉز خلقینگنینگ حقوقیچه باشقه خلقلرنینگ حقوقیگه حرمتینگ بۉلسه، ملیتچی سن، بۉلمسه فاشیست!)
هیچ بیرکونیم بۉلمه دی، کولسه تعالي اۉزیمگه
بیربۉلمه ی بیز اییریلدیک، دنیا زندان کۉزیمگه
بو توکیلگن یاشلرگه، کیمسه چاره بۉلمه دی
ساووق بۉلگن بو حیات، چوکتی مېنیم یوزیمگه
یشم بو می اې فلک بو حیات قاره بۉلگن
قدرسیزمونده ی حیات، بیر باقمه یدی توزیمگه
حیات نینگ کۉپ بۉلگنی، نیمه معناسی بار دیر؟
سېوگن گلیم بۉلمسه، اچّیق توشکن دوزیمگه
بو دردلی بویوزیمگه، تعالي بیرکون کولمه دی
بیرلیک قیلمه دی بیزنی، قان توکیلدی کۉزیمگه
تیل بېلگی سی دوامی:
اونداو بېلگی سی (!)نیمه دیر؟
هر گپ که انسان نی حیرتگه تشلسه بیرآز چین بۉلگن ـ بۉلمه گن نی اوېله تیرسه، او جمله نینگ اداغیگه اونداو بېلکی سی قۉیله دی.
اۉرنک: چۉل ده حیات طنطنه قیلدی!
بونده ی جمله، انسان نی حیرتگه تشله یدی بونینگ اوچون اونداو بېلگی سی قۉللنیله دی.
همده بویورق گپلر اداغیگه قۉیله دی.
اۉرنکلر:
قهرمانیم!
ارسلانیم!
مهربانیم! کبی
همده گپ باشیده کېلیب، حُسن ـ هیجان بیلن اَیتیلگن اونده لمه لردن سۉنگ، اونداو بېلگی سی قۉییله دی.
اۉرنک: آنه جان لریم نېچوک شمال اوچیردی!
دوامی شعردن سۉنگره.
162 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(بیر ملک نینگ خلقي، کېییم کییگنلرگه کېییملری اوچون حرمت بیلن قره سه، کېییمسیزلیککه توشه دی!)
ییگیتلی قوتی، سېکین ـ سېکین کېته دی
غرورلی باشدن چیقیب، تاتلی کونلر بیته دی
اېسکی باله لی زمان، کۉز قیپه دی اوزاغدن
خزان بدن گه تشلهب، حسرت بېره دی داغدن
عمریم اۉتتی باشیمدن، اوزون دېگن یاشیمدن
قیسقه اېکن او دوران، بیلمه دیم بو باشیمدن
نیچه ارزان عقل گه، بار یۉقیم نی بای بېردیم
ساده بۉلگن آنگیمدن، عمر نی تۉرت بیش اوردیم
بیلمه دیم زمانیده، هر دوره نینگ حالی نی
حرص گه توشیب بای بېردیم، عقل نینگ احوالی نی
قری لیک زمانیده، قۉلده نی بار؟ دېب ایتسم
تۉرت بیش پیشیمانلیکدن، باشقه نې بار؟ دېب بیتسم
تۉپله سم سرمایه نی، بیر عقل نینگ ایچیگه
ایکّی متر قوماش دیر، باشقه نې بار؟ ایچیده
تیل بېلگی سی دوامی:
اۉچ نقطه (...)نیمه دیر؟
بیر مضمون نی یازسه سیز، لېکن مطلب نی توگتمه دن اۉچ نقطه قۉیه سیز.
او اۉچ نقطه سبب دیر که، اۉقیچی بیله دی او مطلب نینگ دوامی نینگ بارلیگینی.
اۉرنک:
بهادرجان کابلگه کېتدی او کوندن بیری، بیش آی اۉتدی، نه خط بار نه خبر...
نه خط بار نه خبر دن کېیین «اۉچ نقطه» مطلب نینگ دوامی نی کۉرسته دی لېکن لازم اېمس که او مطلب نی تیلگه کېلتیرسه.
همده نقل قوللرده: ایریم سۉز و گپ لرنینگ توشیریب قالدیریلگنلیگی نی کۉرستیش اوچون اۉچ نقطه قۉییله دی.
اۉرنک:
روسچه تیلی «کوچلی تیلردن بیری سی دیر، او تیل کوچلی تیلردن بیری دیر...»
موندن باشقه، کوچلی هیجانلی زمانده، احساس نینگ بیلدیرووچی اونداو سۉزلردن کېیین کۉپ نقطه قوییله دی.
اۉرنک:
بهادر اکه آه ... قره سنگیز اېدی...
دوامی شعردن سۉنگره.
163 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(بیلیم سیز آدملرنینگ سېسی کۉپراغ چیقه دی!)
پیاله ده می کېلتیر، بو زمان شیدالی
یار اوچون باده ایچه ی، بو زمان هوالی
بۉلمسین باشگه غملر، دلیم شاد اۉیینه سین
عشقي باشیمگه اورسین، بو زمان رعنالی
هوا جنتدن کېلسین، یاریم نینگ وجوددیدن
عشقدن جنون اېله سین، بو زمان سودالی
عشق نینگ تېوره گیگه، مست بۉلیب ایله نه ی
بلبل دېک آواز بېره ی، بو زمان جان فزالی
کېلتیراچّیق شرابنی، عشق شیره سیدن بۉلسین
شیرین اچّیق له کېلسین، بو زمان باد صبالی
تیل بېلگی سی دوامی:
قوس ()نیمه دیر؟
گپ نینگ آره سیده توغریدن او گپگه منسوب بۉلمگن بیر مطلب، لېکن بېلگی بېرماق اوچون یاردمچی بۉلگن او مطلب نی، قوس نینگ ایچیده آلیب، یازه میز.
اۉرنک:
مېن اۉرگتیچیگه ایتیم (یازنینگ اسّیق هواسیده) بو هواده سپورت بۉلمس دېدیم.
همده نقل قول یا مثال نینگ منبع سی اوچون قۉللنله دی.
اۉرنک:
تیل کیشیلرنینگ اینگ مهم علاقه قیلیش قوراللی دیر. بدنی تربیه بیلن معتدل و اۉز وقتیده شغلله نووچی کیشی، کسل لیک لرنینگ دواسیگه محتاج بۉلمیدی (ابن سینا)
شو جمله: یشه سېن جانه ـ جان اولکه میز! (اوزاق دوام اِېتگن قرسک لر.)
بو جمله خرسندلیک نی یانسیمه سی دیر، اوندن کېلگن جمله تۉغریدن بو جمله گه عاید اېمس، لاکن یاردمچی بۉلماق اوچون بیر آرزو دیر که آغیزدن چیقه دی بونینگ اوچون قوس نینگ ایچیده آلینه دی.
دوامی شعردن سۉنگره.
164 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(عقلگه توتگنینگ بېلگیلیگنی کۉرستمه یدی، پراتیککه بجرگنینگ کۉرسته دی!)
بهارنینگ هواسیده، تامچی یامغیر بۉلسه
گل یپراق له تیتره یدی، هوا یېل گیر بۉلسه
سری قیزیل و بنفش، برچه گللر آچیلسه
یوره ککه عشق بېره دی، گل لی هر یېر بۉلسه
اېلچی اگر که گلدن، بلبلگه سخن بېرسه
جنت خیمه آچه دی، گل و بلبل بیر بۉلسه
قیش خاطره سی که، بهار یوره ک نینگ گلی
لاله قان نی بېره دی، بهارلی چه یېر بۉلسه
همه بو هنگامه لر، خوشلیگدن پیغام آتر
فقیرگه معناسی یۉق، عدالت اسیر بۉلسه
قیزیل شرابلی جامگه، گل ایسی ـ ده ایلسه
بهاردن کیف آلمه یدی، انسانلی فقیر بۉلسه
تیل بیلگی سی دوامی:
قوشتیرناق «» نیمه دیر؟
بیر جمله نینگ ایچیده بیر مطلب نی کوچلی شکلده نظرگه تشله ماق اوچون، قوشتیرناق قۉللنیله دی.
اۉرنک:
معلم صنفده «اسّیق هواده» درس نی بېریب، قارـ قیشدن گپیردی.
همده نقل قوللرده قوشتیرناق قۉللنیله دی.
اۉرنک:
گورکی ایتگن: «مقاللر و اۉقولیشلر هر چاققه قیسقه بۉله دی. اولرده بوتون ـ کتابلر مضمونیگه تینگ کېله دیگن اۉیلاو، و سېزگی لر افاده لنگن بۉله دی.» بوندن باشقه، صنفلر، کورسلر، بویروقلر و قرارلرگه قۉشیلیب یازیله دیگن حرفلر قوشتیرناققه آلینه دی و نمره سانلری قوشتیرناققه آلینه دی.
اۉرنکلر:
« الف » صنفی.
« ج » فرمانی.
12 ـ ماده نینگ « د » بندی.
10«نمره».
دوامی شعردن سۉنگره.
165 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(بیر جامعه ده، باشقه لر خلق نزدینده ملامت بۉلسه، او خلق قوُلیککه محکوم؛ چونکه یخشی یامان خلقنینگ انسیاتیفیگه باغلی بیر مساله!)
نشه و مست می دن، مستانه یورگنیم دیر
گل گل دېگن گلیمگه، دېوانه یورگنیم دیر
فرزانه اېمس کیشی، عشق یۉلیدن یورمسه
ویرانه سیز بو دل دیر، پروانه یورگنیم دیر
یوز اولچی لی من اۉپسم، قند شکر لبدن
هر اولچی سی بیر جهان، یک دانه یورگنیم دیر
کمالسیز دیر قوماشی، عشق سیزلی اگر بۉلسه
عشق بۉلمگن بیر روح گه، بېگانه یورگنیم دیر
قوش بۉلگن من دانه لی، دانه لی گۉزل باغده
عشق دامگه آو بۉلیب من، افسانه یورگنیم دیر
پروانه مېنی کۉرگین، شمع بۉلیب حیاتیمگه
من نشه و عاشق من، فرزانه یورگنیم دیر
تیل بېلگی سی دوامی:
چیزیقچه؛ چیزگی(تیری) نیمه دیر؟
چیزگی قۉللنیشی نی، یازوولردن منطقی شو: «یازوو ده معناباقیمدن تاووشلر بیرـ بیری لری بیلن قۉشیلمسن دېب قۉللنیله دی. بونینگ اوچون ایکّی تاووش نینگ آره سیده، چیزگی قۉیله دی، او ایکّی تاووش بیر ـ بیری نی تمام له یچی بۉلیب، معنا نگاه دن بیرلشیکلیگلری بیر مطلب نینگ منطقی نی افاده له یدی.
ویرگول بیلن چیزیقچه نینگ آره سیده گی فرق، ویرگول گه سۉزلر ایریله دی هر بیر سۉز اۉز حریتی بیلن بیر مفهوم نی افاده له یدی لېکن چیزیقچه که ایکّی سۉز نی ایره دی، ایکّی سۉز علیحده ـ علیحده اۉقنسه ـ ده، ایکّی سی بیر مطلب نی بیان اِېته دی خودّی شو «علیحده ـ علیحده» ده ی.
اۉرنکلر:
کابل ـ آدملری.
اۉچ ـ تۉرت.
آته ـ اوغیل.
وطن نینگ تینج ـ سین تینج کبی.
دوامی شعردن سۉنگره.
166 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(نصحیت بېرماق قۉله ی ایش، اۉزی بجرسه قېیین!)
قۉییب سینه مگه باش نی، قوللریمدن تۉت
زلفدن قوقو نی ساچگین، اې گۉزل سوت
بوسه آله ی گیسودن، قوقو نی آلیب
گیسو نی ساچ سینه مگه، عشقینگگه سالیب
چاره سیز بۉلالمسین، بو عشق زماندن
جنتیم سن اې گلیم، بو بار امکاندن
کۉکسینگه مېنی آلگین، قویاشلی بۉلسین
ایسیتکین قویاشینگ له، عشقیمیز کولسین
مجال قالمه دی مېنگه، درد فراقدن
توشکن من عشق دردیگه، سن گل آقدن
تیل بېلگی سی دوامی:
فتحه، کسره، ضمّه؟ ( َ ِ ُ اَ اِ اُ ) نیمه دیر؟
فتحه؛ بو کلمه فتح دن آلینگن بیر حرف نینگ اوستیگه قۉللگنده «های» ساکن دېک او حرفگه سېس بېره دی.
اۉرنک:
اَیتماق(اَ)
نَزَلَ کبی.
کسره نیمه دیر؟
کسره بیر دفعه سینگن معنا بېره دی. یعنی بو اشاره حرفگه قۉللگنده او حرف «ای» ساکن دېک تیلگه کېله دی.
اۉرنکلر:
اِېتماق (اِ)
بِ
تِ کبی
دوامی شعردن سۉنگره.
167 ـ گلباغچه دن گللر، تیل بېلگی سی بیلن
(قېیینچیلیکنی قېیینچیلیک دېمه، بۉلمسه سعادت قنده ی کېلسن؟)
چیرایلی آنه وطن اگر که او شبرغان
قلبیمگه عزیز بۉلگن او مُلکم خراسان
قیزیل کیندگنینگ قانی وطنیمگه تۉکیلگن
فرهنگلی بو وطنم میمنه سمنگان
جانیمگه جانان بۉلگن اجداددن یادگار
ایکّی کۉزیم نینگ نوری تالقَان بدخشان
محبتلی یوره گیم تیل قرینداشگه فدا
قرینداشلرنینگ یورتی تۉپراغیم تورکستان
بلخ که یکّه یورومس هرات و پامیر بیلن
غزنی گه آفت کېلسه چاپیتگن جوزجان
فاصله مهم اېمس اوزاق یېرده بۉلسم ـ ده
هیچ بیر قیمتگه ساتمم او حوزه نمنگان
سېوگیل مېنگه وطنیم جانیم و روحیم اوچون
احوالی فرم پارچه جگریم داغستان
تیل بېلگی سی دومی:
ضمه نیمه دیر؟
ضمه بو اشاره حرفگه قۉللگنده «یریم واو» نینگ سېسی کبی او حرف سېس چیقره دی.
اۉرنکلر:
ـ اُ
ـ بُ
گُ + ل= گُل کبی.
اداغ!
اوکتای اسلان راه سومنینگ قلمیدن